ประวัติความเป็นมาของโบราณสถานสระสี่เหลี่ยม

สระสี่เหลี่ยม ตั้งอยู่ที่หมู่ที่ 6 ตำบลสระสี่เหลี่ยม อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี ซึ่งกรมศิลปากรได้มาสำรวจและขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานวัตถุไว้เมื่อ พ.ศ.2474 ตัวสระเป็นรูปศิลาแลงรูปสี่เหลี่ยมขนาด 5 X 5 วาลึก 2 วาเศษ ได้ขุดตัดดินเป็นหน้าเรียบลึกลงไปเป็นแนวดิ่งได้มุมฉากทั้งสี่ด้านคล้ายกับใช้เครื่องจักรตัด ทางด้านตะวันตกมีบันไดหินลงไป 12 ขั้น ปี พ.ศ. 2512 กรมชลประทานได้ขุดคลองจากท่าลาด อำเภอพนมสารคาม ผ่านเข้ามาใกล้ได้ขุดดินถมบันไดบางส่วนเหลือไว้ให้เห็นได้เพียงเล็กน้อย ทางราชการจึงได้ตั้งชื่อของตำบลนี้ตามลักษณะของรูปสระว่า ตำบลสระสี่เหลี่ยม สังกัดอำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรีครั้งสมัยพระอินอาษาเป็นเจ้าเมืองพนัสตามหลักฐาน ทางประวัติศาสตร์ไม่ปรากฏว่าผู้ใดขุดสระนี้

แต่มีเรื่องเล่าสืบต่อกันว่าพระรถผู้ครองเมืองพระรถได้ขุดสระนี้ไว้เพื่อให้น้ำไก่ จึงสันนิษฐานว่า สระนี้ขุดขึ้นมาพร้อมกับเมืองพระรถ (ต.พระธาตุ) ในสมัยทวาราวดี ราวพุทธศตวรรษที่ 13-17ผู้ที่ขุดต้องมีบุญบารมีครองบ้านครองเมือง ที่นี่คงเป็นชุมชนแห่งหนึ่งในสมัยนั้นยังมีรอยเท้าคนโบราณปรากฏอยู่บนหินขอบสระด้านทิศเหนือ กาลต่อ ๆ มาผู้คนโบราณอาจอพยพย้ายถิ่นฐานหรือล้มตาย จึงกลายเป็นเมืองร้างไปหลักฐานทางประวัติศาสตร์โบราณ พ.ศ. 2372 ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 3) แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ มีผู้คนจากหน้าพระธาตุ อพยพมาตั้งบ้านเรือนอยู่อาศัยทำมาหากินที่สระสี่เหลี่ยมนี้ กับคนจีนอีกพวกหนึ่งได้ตั้งบ้านเรือนกระจัดกระจายกันอยู่ คนจีนได้ยึดเอาบริเวณสระสร้างห้องแถวเป็นที่อยู่อาศัยและขายของกินของใช้ต่าง ๆ ชาวบ้านเรียกกันติดปากว่า “เนินตลาด” หรือเดิ่นตลาดมีตำนาเล่ากันมาว่า พระรถในเรื่องพระรถเมรีได้เดินทางจากเมืองพระรถ (ตำบลหน้าธาตุ) ออกเที่ยวพนันตีไก่กับเจ้าของอู่ทองอู่ไทยที่ตำบลดงน้อย จังหวัดปราจีนบุรี

โดยพนันเอาบ้านเมืองกัน ยังมีหลักฐานทางภูมิศาสตร์ ให้เห็นทางเดินของคนโบราณจากหน้าพระธาตุถึงสระสี่เหลี่ยมและมีคลองจากหน้าพระธาตุมาบ้านคลองหลวงถึงหัวถนน จากหัวถนนมีถนนดินเป็นแนวมายังสระสี่เหลี่ยมเลยไปยังอำเภอพนมสารคาม สนามชัยเขต และอำเภอศรีมโหสถ จังหวัดปราจีนบุรี ซึ่งเป็นเมืองโบราณสมัยทวาราวดี เช่นเดียวกับอำเภอพระรถ ในอำเภอพนัสนิคม นักเลงชนไก่เชื่อกันว่าน้ำในสระแห่งนี้ศักดิ์สิทธิ์ จึงมีการเอาน้ำในสระนี้ไปให้ไก่เวลาพนันชนไก่ที่มีเดิมพันมาก ๆ ผู้เฒ่าผู้แก่ที่อาศัยอยู่ในบริเวณนี้เล่าว่าเมื่อครั้งที่บริเวณสระยังเป็นป่าดงอยู่ลำพังคนเดียวไม่กล้าเข้าไปใกล้ รู้สึกเกรงกลัวอันตรายคล้ายเมืองลับแล ยามดึก 8 ค่ำ จะได้ยินเสียงควบม้าห้อไปตามทางเกวียนข้างสระ กลางคืนเห็นแสงดวงใหญ่ลอยขึ้นมาจากสระแล้วหายไปคล้ายผีพุ่งใต้ บางคนเห็นงูใหญ่มีหงอนสีแดงลอยเล่นน้ำอยู่ในสระแล้วเลื้อยเข้าโพรงข้างสระ บางทีก็พบงูหงอนนี้ไปโผล่ที่ศาลเจ้าหนองโสน อยู่ห่างจากสระนี้กิโลเมตรเศษ ๆ เข้าใจว่าเป็นทางเดินใต้ดินทะลุถึงกัน

นอกจากนี้ยังมีผู้พบเห็นขันเงินขันหมากทองลอยอยู่ในสระด้วยความโลภ จึงเอาไม้สอยเขี่ยดึงมา แต่กลับลอยหายวับไปในหลืบหิน ยังมีผู้พบเห็นสิ่งมหัศจรรย์อีกมาก ปรากฎการณ์เหล่านี้เห็นต่างเวรต่างกรรมกัน ผู้พบเห็นและผู้เดินทางผ่านสระนี้บางคนกลับไปป่วยไข้แทบปางตายก็มี ชาวบ้านเชื่อว่าภูตผีปีศาจ เทวดาอารักษ์เจ้าที่เจ้าทางที่อยู่อาศัยให้คุณให้โทษแก่เขา จึงได้พากันปลูกศาลขึ้น และทำพิธีเชิญเจ้าเข้าทรง ได้เชิญเจ้าพ่อหลวงดง หรือ “ตาหลวง” ขึ้นสถิตในศาลจัดงานปีถวายตลอดมา คนจีนจัดหาหุ่นกระบอกมาเล่นถวาย มีผู้ถือเจ้าเข้าทรงทุกปีปรากฏว่า ตั้งแต่มีศาลเจ้า และเลี้ยงงานปีแล้ว ผู้คนจึงอยู่เย็นเป็นสุขดี ปัจจุบันยังมีการเลี้ยงงานปีและถือเจ้าเข้าทรงอยู่เช่นเดิม แต่มีการทำบุญตักบาตรพระเพิ่มขึ้น ผู้คนทั้งใกล้และไกลต่างเคารพนับถือเจ้าพ่ออยู่ และพากันมาช่วยจัดงานปีตลอดมาเป็นประจำทุกปี