เป็นวัดที่สร้างเมื่อครั้งตั้งเมืองแม่ สะเรียง   และเป็นหนึ่งในสี่เจดีย์ที่สร้างไว้สี่มุมเมือง คือ จอมแจ้ง จอมทอง จอมกิตติ และจอมมอญ ชาวบ้านถือว่าเป็นพระธาตุที่มีความศักดิ์สิทธิ์องค์หนึ่ง ที่นี่นอกจากนักท่องเที่ยวจะได้สักการะสิ่งศักดิ์สิทธิ์คู่บ้านคู่เมืองของแม่ สะเรียง แล้ว ยังสามารถใช้เป็นจุดชมวิวเมืองแม่ สะเรียง ได้เป็นอย่างดี สามารถมองเห็นภาพบ้านเรือน ทุ่งนา และแม่น้ำยวมที่ไหลคดเคี้ยวผ่านหุบเขา หากมาในช่วงหน้าฝนจะเห็นภาพทุ่งนาและป่าเขียวขจีสวยงามน่าชมยิ่ง

ชาวแม่เสรียงจะจัดงาน ฉลองพระธาตุขึ้นเป็นประจำทุกปีในช่วงเดือน กรกฎาคม ของทุกปี

การเดินทาง ตั้งอยู่ที่ตำบลบ้านกาศ ห่างจากแม่สะเรียง ประมาณ ๓.๕ กิโลเมตร รถยนต์ส่วนตัว ใช้ทางหมายเลข ๑๑๙๔ ( แม่สามแลบ ) ประมาณ ๑  กิโลเมตร  จะพบคลองชลประทานให้แยกขวามือก่อนข้ามคลองไปตามถนนลูกรังเลียบคลองชลประทาน ผ่านบ้านพระมอลอ สังเกตทางซ้ายมือจะเห็นองค์พระธาตุอยู่บนเขา มีบันไดนำทางขึ้นไปอย่างสบาย รถมอเตอร์ไซค์รับจ้างจากตลาด

ตำนานวัดพระธาตุจอมมอญ

ย้อนหลังไปสู่อดีต  1000 กว่าปี    มีเรื่องเล่าสืบกันมาว่า   ยังมีพระฤาษี 4 ตนเป็นพี่น้องกันได้เป็นผู้ริเริ่มสร้างพระธาตุสี่มุมเมืองยวม  คือ พระธาตุจอมมอญ  พระธาตุจอมแจ้ง พระธาตุจอมทอง  พระธาตุจอมกิตติ พระฤาษีทั้งสี่พี่น้องเป็นผู้มีตบะเดชะ  มีวิทยาคมแก่กล้ามาก ได้ศึกษาเล่าเรียนเพียรปฏิบัติจากพระฤาษีอีกองค์หนึ่งผู้เป็นอาจารย์ซึ่งมีฤทธิ์มากและมีอายุมากแล้ว ได้บำเพ็ญเพียรอยู่ในถ้ำแห่งหนึ่งทางเหนือของเมืองยวมกล่าวกันว่าถ้ำนั้นชื่อถ้ำเหง้า หลังจากท่านฤาษีทั้งสี่ตนพี่น้องเรียนศิลปศาสตร์ต่างๆ  จนจบแล้ว    จึงกราบลาอาจารย์ไปบำเพ็ญเพียรสร้างบารมีต่อ
           
ตำนานกล่าวว่า  พระฤาษีทั้งสี่ตนนั้นมีความเก่งไปคนละด้าน  คือฤาษีผู้พี่เก่งในทางรักษาโรค   สามารถปรุงยาชุบชีวิตคนตายให้ฟื้นคืนชีพได้  ตั้งสำนักอยู่ ณ “ดอยจอมกิตติ” พระฤาษีผู้น้องรองลงมาเก่งในทางเล่นแร่แปรธาตุ   สามารถแปรเปลี่ยนธาตุหรือซัดตะกั่วให้เป็นทองก็ทำได้  ตั้งสำนักอยู่ชื่อว่า “ดอยจอมทอง”พระฤาษีผู้น้องที่สามเก่งในทางอาคมไสยศาสตร์ทั้งหลาย  พำนักอยู่ที่  “ดอยจอมแจ้ง”ฝ่ายฤาษีผู้น้องท้ายสุดเก่งในทางเรียกฝนเรียกลมด้วยอำนาจแห่งพลังจิต  สำเร็จกสิณอภิญญา  สามารถเดินเหิรบนน้ำหรือเหาะขึ้นไปบนอากาศก็ได้ด้วยอำนาจแห่งวาโยกสิณ  เพ่งลมจนกายเบาใจเบาพาตัวเองลอยละลิ่วไปในอากาศได้   พระฤาษีตนสุดท้ายนี้พำนักอยู่ ณ “ดอยจอมมอญ”  ซึ่งสมัยก่อนโน้นเรียกกันว่าดอยสามเส้า    เพราะเป็นภูเขาสามลูกใกล้กัน  ตั้งอยู่เป็นลักษณะคล้ายก้อนเส้านั่นเอง  ดอยหัวเกวียนหรือดอยสามเกวียนก็มีผู้เรียก

ยุคพระฤาษี

พระฤาษีสี่พี่น้อง   ท่านได้เป็นผู้ริเริ่มสร้างพระเจดีย์สี่มุมเมืองขึ้น ท่านฤาษีทั้งสี่ตนนั้นได้พำนักอยู่ ณ ดอยสี่มุมเมืองของตน อันดอยจอมมอญนั้นฤาษีผู้น้องท้ายสุดเป็นผู้พำนักเล่ากันว่า พระฤาษีผู้พี่ปรุงยาสำหรับชุบชีวิตคนที่ตายแล้วให้ฟื้นคืนมาได้   แม้แต่ ศพ นั้นจะถูกเผาเป็นขี้เถ้าผุยผงก็สามารถชุบชีวิตคืน เมื่อฤาษีผู้พี่สร้างตัวยาขนานแรกสำเร็จแล้ว ก็จะทดลองตัวยาประกอบขนานอื่นๆ  ได้เอาตัวยาชนิดหนึ่งใส่กะทะใหญ่ต้มจนเดือด แล้วได้กล่าวกับลูกศิษย์ว่าถ้าเรากระโจนลงในหม้อยาใบใหญ่ที่เดือดพล่านอยู่นี้ เมื่อเราจมหายละลายไปในพริบตาแล้ว ขอให้ศิษย์ปรุงยาอีกชนิดหนึ่ง หรืออีกขนานหนึ่งที่เตรียมไว้   และตามด้วยอีกขนานหนึ่งและอีกขนานหนึ่งตามสูตร  

ให้ผสมได้ส่วนตามที่สอน  และเทผสมตามๆ  กันไปให้ได้จังหวะพอดี พร้อมทั้งบริกรรมพระคาถาวิเศษกำกับ โดยให้สังเกตดูสีน้ำยาในกะทะที่เดือดพล่านนั้น  แล้วก็จมหายไปทันทีเมื่อลูกศิษย์เจอประสบการณ์จริงเข้าเช่นนี้ก็ตกใจมาก ลืมขั้นตอนต่างๆ ที่ท่านอาจารย์สอนเสียสิ้น เทยาใส่ผิดๆ ถูกๆ  มิได้เป็นไปตามคำสั่ง พระฤาษีอาจารย์องค์พี่ใหญ่ จึงสิ้นชีพลงในกะทะน้ำยานั้น และกะทะน้ำยาก็คงถูกเททิ้งไปตามวิธีการเท่าที่ศิษย์จะพึงกระทำได้  ซึ่งอาจจะมีพิธีขอขมาท่านอาจารย์  และอื่นๆ  ซึ่งตำนานเดิมมิได้กล่าวไว้

 กาลต่อมา ชนรุ่นหลังที่มีวิชาอาคม ก็ได้ค้นพบตัวยาของท่านฤาษี  ติดอยู่ในหินเป็นก้อนๆ  หรือดูคล้ายหินชนิดหนึ่งต่างพากันเรียกว่า  “ยาฤาษีผสม” เมื่อค่อยๆทุบให้แตกจะเห็นเป็นกระเปาะผงยาอยู่ภายใน เมื่อชาวบ้านผู้ใดเจ็บป่วยก็นำไปทำน้ำมนต์ดื่มกิน ปรากฏว่ามีคุณวิเศษรักษาคนป่วยได้อย่างปาฏิหาริย์  (ผงยาภายในกระเปาะนี้เป็นผงยาที่มีสีขาวก็มี   และมีสีเหลือง, สีม่วง, สีน้ำตาล, สีแดงก็มี   แต่ละก้อนก็มีสีไม่เหมือนกัน)

ตั้งเมืองใหม่และสร้างวัด

ครั้งเมื่อฤาษีอีกสามพี่น้องที่เหลือต่างก็มรณภาพลงไปตามกาลเวลา   เมื่อกาลล่วงผ่านไปได้นับหลายร้อยปี  ก็ยังความรกร้างทรุดโทรมแก่พระธาตุเจดีย์ทั้งสี่มุมเมือง ตามกฏธรรมดาแห่งโลกธรรมปี พุทธศักราช 1316   สมัยอาณาจักรโยนกนาคนครสิงหนวัต  (เชียงแสน)   ขยายอาณาเขตมาถึงแม่สะเรียงให้เป็นเมืองชายแดนของอาณาจักรยวน  (หรือโยนก) มาช้านาน จนในยุคต่อมาเจดีย์พระธาตุจอมมอญก็ได้ถูกบูรณะขึ้นใหม่ในรัชสมัยพระเจ้าแสนเมืองมา   กษัตริย์แห่งนครเชียงใหม่ 

องค์ที่ 7  ราชวงศ์มังราย  ซึ่งสืบราชสมบัติต่อจากพระเจ้ากือนา  พระราชบิดาซึ่งมีพระราชดำริให้สร้างนครเชียงใหม่ตะวันตก  (คือจังหวัดแม่ฮ่องสอนในปัจจุบัน)   จึงมีรับสั่งให้เจ้าราชภาคินัย  ยกไพร่พลช้างม้าลงมาสร้างเมืองแม่ฮ่องสอน ขุนยวม ปาย  และเมืองยวม มีอาณาเขตกว้างขวางมากจึงได้ให้เกณฑ์ผู้คนให้ย้ายจากตัวนครเชียงใหม่และหัวเมืองรอบนอกให้อพยพครอบครัวลงมาอาศัยและประกอบอาชีพทำมาหากินอยู่ที่เมืองแม่ฮ่องสอนตลอดจนเมืองแม่สะเรียงมากยิ่งขึ้น

          จากนั้นเจ้าเมืองและผู้ทรงคุณวุฒิความรู้ต่างก็ได้ปรึกษากันว่า   เราควรบูรณะพระธาตุเจดีย์ไว้ไหว้สักการะบูชากันพร้อมทั้งสร้างวัดไว้เป็นที่พำนักจำวัดของพระภิกษุสามเณร   ซึ่งในขณะนั้นพระธาตุสี่มุมเมืองจึงได้รับการบูรณะซ่อมแซมเพื่อให้วัฒนาถาวรสืบไป  ด้วยเหตุดังนี้   พระธาตุจอมมอญ  จึงมีประวัติว่าเคยได้รับการบูรณะในสมัยพระเจ้าแสนเมืองมา โดยพระเจ้าแสนเมืองมามีรับสั่งให้มหาอุปราชนามว่า  เจ้าแสนคำเป็นผู้ออกแบบก่อสร้างต่อเติมของเดิมที่พระฤาษีได้สร้างไว้แต่กาลก่อนและให้สร้างวัดขึ้นด้วย

 เมื่อเจ้าแสนคำได้รับพระราชโอการแล้วพระองค์ก็ยกไพร่พลมาสร้างวัดพระธาตุจอมมอญขึ้นเมื่อประมาณปี
พุทธศักราช 1935   ซึ่งพระเจ้าแสนเมืองมาพระองค์ได้สวรรคตลงก่อน   กาลนั้นพระยาสามฝั่งแกน  ได้ขึ้นครองราชย์แทนซึ่งขณะนั้นเป็นเวลาที่เจ้าแสนคำกำลังก่อสร้างวัดพระธาตุจอมมอญ

          ต่อมาประมาณปีพุทธศักราช 2143   ในสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ได้กวาดต้อนรี้พลพม่า  ไทยใหญ่  มอญ  เม็ง  กระเหรี่ยง  ได้มาตั้งรกรากอยู่ใกล้วัดเก่าเรียกว่าวังดิน    มีพระราชดำริให้บูรณะเจดีย์พระธาตุจอมมอญอันมีพระยาเกียรติพระยาราม  ซึ่งเป็นชาวมอญเป็นผู้ดูแลการก่อสร้างบูรณะซ่อมแซมจนแล้วเสร็จ เพื่ออุทิศพระราชกุศลถวายแด่พระพี่นางสุพรรณกัลยา  อนุมานว่า  เจดีย์พระธาตุจอมมอญ  ที่ได้ชื่อว่าพระธาตุจอมมอญจะด้วยเหตุที่พระยาเกียรติ พระยาราม มีเชี้อสายแห่งมอญ เป็นผู้ควบคุมดูแลการบูรณะซ่อมแซมในขณะนั้น  เพื่อเป็นการยกย่องเชิดชูเกียรติ  จึงได้ให้นามว่า  พระธาตุจอมมอญ

          กาลต่อมา   เจดีย์พระธาตุจอมมอญ  และอาราม เสนาสนะ และกู่เจ้าแสนคำ  (เจดีย์บรรจุอัฐิเจ้าแสนคำที่เคยสร้างวัดมาก่อน)  ก็ชำรุดทรุดโทรมคงเหลือแต่ซากปลักหักพังไปตามกาลเวลาและด้วยถูกน้ำป่าไหลหลากมาเชี่ยวกรากท่วมวัด  ที่กู่เจ้าแสนคำนั้นได้มีการฝังสมบัติและมีลายแทง   ปรากฏว่าลายแทงได้ถูกหัวขโมยพบเข้าแล้วมาขุดเอาของมีค่าไปหมด  ที่เจดีย์พระธาตุบนเขาก็เห็นแต่ซากมีลักษณะเป็นคลุมคล้ายปลักควาย   มีหัวขโมยได้ขึ้นไปลักขุดสมบัติเช่นกันแต่มีเหตุต้องหนีกระเจิดกระเจิงกันไป    ด้วยมีสุนัขในหมู่บ้านเป็นฝูงซึ่งอยู่ห่างไกลกันเป็นกิโลเมตรหนทางก็เป็นป่าเขามืดทึบ   บรรดาสุนัขฝูงนั้นเหมือนจะรู้เหตุร้ายได้เห่าหอนพากันวิ่งจากบ้านเข้าป่าขึ้นไปถึงบนเขาไล่กัดหัวขโมยวิ่งหนีกันไป
หัวซุกหัวซุน   ชาวบ้านก็แตกตื่นไล่ตามฝูงสุนัขไปจนหัวขโมยไม่กล้ามาขุดสมบัติที่ฐานพระเจดีย์เก่าบนเขาอีกเลย

สร้างพระเจดีย์
        เจดีย์พระธาตุสี่มุมเมืองนี้   วันดีคืนดีจะปรากฏมีแสงสว่างคล้ายลูกไฟกลมๆ  ใหญ่เท่าลูกมะพร้าวเสด็จลอยไปมาหาสู่กัน   กล่าวกันว่าเป็นพระธาตุเสด็จ  มีชาวบ้านมองเห็นกันอยู่เสมอจึงคิดว่าชะรอยบรรดาเทพเทวาสิ่งศักดิ์สิทธิ์
ทั้งหลาย ที่ปกปักรักษาพระพุทธศาสนาอยากจะให้สร้างพระเจดีย์ครอบองค์เก่าไว้   จึงได้ปรึกษาหารือกันสร้างพระเจดีย์ขึ้นมา

          ในปี พุทธศักราช  2457  ตรงกับเจ้าคณะอำเภอองค์แรกของแม่สะเรียง    ชื่อท่านพระครูอนุสรศาสนกิจ  (ครูบาก๋า)  วัดกิตติวงค์    และตรงกับสมัยนายอำเภอคนที่   3    มีนามว่า   ร.อ.อ.   หลวงสุรัตนาราชกิจ    (จำปา  ลาวนานนท์)    (พ.ศ. 2454 -2462)    และตรงกับการสร้างวัดจอมแจ้งหนึ่งในบรรดาเจดีย์พระธาตุสี่มุมเมืองด้วย

          นับเป็นยุคที่สี่ของการบูรณะเจดีย์พระธาตุจอมมอญ ด้วยแรงศรัทธาของชาวอำเภอแม่สะเรียง นำโดยพ่อหม่อนจอนุ นางโยแฮ  พิกุล   บิดาของของพ่อหลวงคำแปง  พิกุล ชาวบ้านกะเหรี่ยงพะปลอ  (พะปลอ  เป็นชื่อของกะเหรี่ยงที่อพยพมาเป็นคนแรกมาตั้งถิ่นฐานอยู่ใกล้วัดนี้กาลต่อมาจึงเพี้ยนมาเป็น  “พะมอลอ”  ใช้เป็นชื่อหมู่บ้านว่า  “บ้านพะมอลอ” มาจนถึงทุกวันนี้) ในการบูรณะเจดีย์พระธาตุจอมมอญครั้งนี้  มีครูบาติ๊บ   อภิวํโส  วัดชัยลาภ  (วัดป่าหนาด  ชื่อเดิมของวัด)  เจ้าอาวาสองค์ที่  3  เป็นประธานสร้างเจดีย์ครอบองค์เก่า

          เมื่อได้สร้างพระเจดีย์ขึ้นมาแล้วยังสร้างศาลาบำเพ็ญบุญบนเขาอีกหนึ่งหลัง ข้างล่างเขาหนึ่งหลัง แต่หามีพระภิกษุสงฆ์มาอยู่จำพรรษาไม่  ด้วยเป็นป่ารกชัฎน่าสะพรึงกลัว  กล่าวกันว่ามีผีดุไม่มีใครกล้ามาอยู่จึงเป็นวัดร้างเรื่อยมา ทางด้านหลังวัดยังมีถ้ำอยู่แห่งหนึ่งภายในถ้ำนั้นยังมีถ้วยโถโอชามกระเบื้องบ้างถ้วยชามดินเผาบ้างมีอยู่มากมาย  เมื่อชาวบ้านมีงานก็ไปขอยืมจากเจ้าถ้ำเจ้าป่าเจ้าเขาเอาไปใช้แล้วก็เอามาคืนไว้อย่างเก่า  นานไปเมื่อเอาไปแล้วไม่ยอมเอามาคืนจะไปเอามาอีกก็หาปากถ้ำไม่เจอถูกปิดไปหมดนับตั้งแต่นั้นมาก็ไม่เห็นเป็นถ้ำอีกเลย กล่าวกันว่าในถ้ำยังมีพระพุทธรูป  มีฆ้องใหญ่ใบหนึ่ง   ถ้าตีแล้วเสียงดังกระหึ่มไปหมด ดังไปถึงหมู่บ้านเมื่อถ้ำถูกปิดแล้วถ้าวันไหนคืนไหนได้ยินเสียงฆ้องดังขึ้น   ก็จะมีคนในหมู่บ้านล้มหายตายจากอยู่เสมอเป็นสัญญาณมรณะของผู้คน  แต่มาถึงปัจจุบันไม่เคยได้ยินเสียงฆ้องเลยเป็นเพราะบ้านเมืองเจริญขึ้นมีเสียงรบกวนทั่วทิศก็ว่าได้

เจ้าอาวาสองค์แรก
        กาลต่อมา ถึงปีพุทธศักราช  2525   นับว่าเป็นยุคที่การติดต่อคมนาคมดีขึ้ตามลำดับ ได้มีพระธุดงค์องค์หนึ่งมาปักกลดอยู่บนศาลายอดเขาและเป็นเวลาใกล้จะเข้าพรรษาแล้ว ชาวบ้านก็ดีใจว่าจะมีพระมาอยู่จำพรรษาจึงอาราธนานิมนต์ท่านอยู่จำพรรษา ท่านก็มิได้รับปากว่าจะมาได้ต้องให้หลวงปู่อนุญาตก่อนจึงจะมาได้ ท่านเป็นลูกศิษย์ของหลวงปุ่ครูบาพรหมา  พฺรหมจกฺโก   ( พระสุพรหมยานเถระ)   วัดพระพุทธบาทตากผ้า อำเภอป่าซาง จังหวัดลำพูล ชื่อ พระอาจารย์สวัสดิ์  นริสฺสโร

          เมื่อท่านเดินทางกลับวัดพระพุทธบาทตากผ้าไปแล้ว      ไม่นาน ชาวบ้านก็พากันไปอาราธนานิมนต์และขออนุญาตจากหลวงปู่ให้มาอยู่จำพรรษา   หลวงปู่ท่านไม่อยากให้มาเท่าใดนักด้วยพรรษายังน้อยแต่ชาวบ้านเขามีศรัทธาจริง     ประกอบกับไม่มีพระภิกษุอยู่จำพรรษาเลยและเคยเป็นสถานที่ที่หลวงปู่เคยธุดงค์ไปปลักกลดอยู่
ในสมัยก่อนนานมาแล้วด้วย    ท่านจึงอนุญาตให้พระอาจารย์สวัสดิ์  ไปอยู่สักหนึ่งพรรษา

 จากนั้นท่านพระอาจารย์สวัสดิ์  ก็ได้มาอยู่จำพรรษาในปี   พุทธศักราช  2525   มาอยู่ด้วยกัน  2   รูป  กับพระอาจารย์พิมล   ชาตวีโร   จากนั้นก็มีหลวงพ่อตาคำ  สํวโร   ได้เดินทางมาอยู่จำพรรษา    ในปีต่อๆ   มาก็ได้ทั้งพระภิกษุสามเณร  ญาติโยม อุบาสกอุบาสิกาทั้งหลายร่วมแรงร่วมใจกันบูรณปฏิสังขรณ์วัดร้างพระธาตุจอมมอญ          จนกระทั้งได้ขออนุญาตไปยังกรมการศาสนายกวัดร้างขึ้นเป็นวัดถูกต้องตามกฏหมาย        ทางกรมการศาสนาได้ประกาศขึ้นทะเบียนเป็นวัด   เมื่อวันที่   17   พฤษภาคม   พุทธศักราช  2542   ได้แต่งตั้งให้พระอธิการสวัสดิ์    นริสฺสโร   เป็นเจ้าอาวาสองค์แรก  เมื่อวันที่  1   เมษายน   พุทธศักราช  2543   และวัดพระธาตุจอมมอญได้รับการคัดเลือกให้เป็นอุทยานการศึกษา   เมื่อวันที่   22  พฤษภาคม   พุทธศักราช  2543

วัดพระธาตุจอมมอญ   นับว่าได้ทำการบูรณะยกฐานะขึ้นเป็นวัดได้สำเร็จหลังสุดในบรรดาพระธาตุสี่มุมเมือง  ทำให้พระพุทธศาสนาเจริญรุ่งเรืองประชาชนชาวแม่สะเรียงได้รู้จักและศึกษาพระธรรมคำสอนทั้งฝ่ายหินยหรือเถรวาทและฝ่ายมหายานหรือมหาสังฆิกวาท   ซึ่งเผยแผ่จากอินเดียแลจีนผืนแผ่นดินใหญ่  ด้วยทางวัดมีจิตใจกว้างขวางเผยแผ่ส่งเสริมความเจริญรุ่งเรือง  ในพระพุทธศาสนาทั้งในไทย  จีน  และอินเดีย คงจะสมกับคำพยากรณ์ของคนโบราณรุ่นปู่  ย่า  ตาทวด ด้เคยกล่าวกันต่อๆ มาว่า ต่อไปภายภาคหน้าเกี่ยวกับพระธาตุสี่มุมเมืองนี้   เมื่อใดได้สร้างเป็นสำเร็จเรียบร้อยแล้ว   อำเภอแม่สะเรียงจะเจริญรุ่งเรืองที่สุด

          โดยได้กล่าวเป็นปริศนาพยากรณ์ไว้ว่า“จอมมอญมาตอนมติมาต้องที่นี่แล้วมาแจ้งที่นี่”  หมายความว่า   พระธาตุจอมมอญ  จะมาบูรณะปฏิสังขรณ์ทีหลังเขาหมด หลังจากบูรณะพระธาตุจอมกิตติมาต้องที่นี่ หมายถึงพระธาตุจอมทองซึ่งต่างก็มองเห็นเล็งตรงกันอยู่  และมาแจ้งที่นี่ หมายถึง พระธาตุจอมแจ้ง  และหมายถึงความสว่างไสวความเจริญรุ่งเรืองทั่วอำเภอแม่สะเรียง  ฯ