สมเด็จพระปฐมกษัตริย์ (ทองด้วง) แห่งราชวงศ์จักรี(2)

แต่เนื่องจากคุณนาคภรรยาของหลวงยกกระบัตร (ทองด้วง) ขณะนั้นกำลังตั้งครรภ์อยู่ จึงได้ฝากพระธำมรงค์ ๓ วง และดาบทองคำเล่มหนึ่งไปให้พระยาวชิรปราการ (สิน) แทนตัว พร้อมกับแนะนำให้นายสุดจินดา (บุญมา) น้องชายไปรับนางนกเอี้ยงมารดาของพระยาวชิรปราการ (สิน) จากบ้านแหลม เมืองเพชรบุรีไปพร้อมกันเพื่อจะได้ไปอยู่กับพระยาวชิรปราการ (สิน) ผู้เป็นบุตรให้หายห่วงใยด้วย ส่วนตนเองนั้นจะติดตามไปสมทบด้วยในภายหลังขอให้คุณนาคภรรยาคลอดบุตรเสียก่อน มีความปรากฏในพงศาวดารว่า

                “ส่วนสุดจินดา มหาดเล็กนั้นหนีออกไปพำนักอยู่ ณ เมืองชลบุรี ครั้นเมื่อรู้ข่าวว่าเจ้าตากออกไปตั้งอยู่ ณ เมืองจันทบุรี จึงพาพรรคพวกบ่าวไพร่เดินบกออกไปพึ่งด้วยเจ้าตาก เจ้าตากก็รับไปชุบเลี้ยงตั้งเป็นพระมหามนตรี เพราะรู้จักคุ้นเคยกันมาแต่ก่อนกรุงยังไม่เสียนั้น”

                ขณะนั้นเจ้าเมืองอื่น ๆ ได้ถือโอกาสตั้งตนเป็นใหญ่ในยามที่บ้านเมืองระส่ำระสาย สำหรับพระยาวชิรปราการ (สิน) นั้น ได้พยายามรวบรวมกำลังจากทหารที่หนีออกจากกรุงศรีอยุธยาและทำการปราบปรามพม่าและบรรดาก๊กต่าง ๆ พร้อมกับได้รับการสถาปนาเป็นกษัตริย์ทรงพระนามว่า สมเด็จพระบรมราชาที่ ๔ หรือเรียกกันทั่วไปว่า สมเด็จพระเจ้าตากสิน หรือขุนหลวงตาก เมื่อวันที่ ๒๘ ธันวาคม พ.ศ. ๒๓๑๑ และได้สร้างกรุงธนบุรีเป็นเมืองหลวงของไทย

                พระมหามนตรี (บุญมา) เจ้ากรมพระตำรวจในขวา ถือศักดินา ๒,๐๐๐ ไร่ ได้ทูลขอสมเด็จพระเจ้าตากสินออกไปรับหลวงยกกระบัตร (ทองด้วง) เมืองราชบุรี ผู้เป็นพี่ชายมารับราชการอยู่ด้วย และต่อมาหลวงยกกระบัตร (ทองด้วง) ได้รับแต่งตั้งให้เป็นพระราชวรินทร์ เจ้ากรมพระตำรวจนอกขวา ถือศักดินา ๑,๖๐๐ ไร่ พี่น้องทั้งสองท่านนี้ได้ทำความดีความชอบในการสงครามมาก จึงได้รับการแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งสูงขึ้น ดังนี้

                พระมหามนตรี เป็น พระยาอนุชิตราชา จางวางพระตำรวจฝ่ายขวา พระราชวรินทร์ เป็นพระยาอภัยรณฤทธิ์ จางวางพระตำรวจฝ่ายนอกขวา และได้รับพระราชทานบ้าน ที่ดิน อยู่ใต้วัดบางหว้าใหญ่ (คือวัดระฆังโฆษิตาราม กรุงเทพฯ)

                สมเด็จพระเจ้าตากสินได้ยกทัพขึ้นไปตีเมืองพิษณุโลกทั้งทางบกและทางเรือ ในครั้งนั้นเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) เจ้าเมืองพิษณุโลกได้สั่งให้หลวงโกษา (ฝัง) คุมกองทัพบกและกองทัพเรือมาตั้งรับที่ตำบลเกยชัย แขวงเมืองนครสวรรค์ รบพุ่งกันเป็นสามารถและยิงปืนต้องพระชงฆ็ข้างซ้าย สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงได้สั่งให้ถอยทัพกลับกรุงธนบุรี เจ้าเมืองพิษณุโลก (เรือง) จึงได้ใจกำเริบถือว่าตนเองมีบุญญาธิการชนะสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชได้ จึงตั้งตนเป็นกษัตริย์ และได้แต่งตั้งพระอักษรสุนทรศาสตร์ (ทองดี) ซึ่งถือว่าเป็นเจ้านายผู้ใหญ่ที่ขึ้นไปหลบหนีพม่าอยู่ที่เมืองพิษณุโลกเป็น “เจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์ สมุหนายกเสนาบดี”

                ส่วนเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) นั้น ครั้นเมื่อสถาปนาตนเองและจัดพิธีราชาภิเษกได้ ๗ วัน ก็ได้ถึงแก่กรรมด้วยโรคฝีละลอกในคอ พระอินทรชากรน้องชายจึงปกครองเมืองพิษณุโลกแทนพี่ชาย แต่ไม่ได้สถาปนาเป็นกษัตริย์

                พระอักษรสุนทรศาสตร์ (ทองดี) หลังจากได้รับแต่งตั้งให้เป็นที่ “เจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์ สมุหนายกเสนาบดี” แล้ว ต่อมา พ.ศ. ๒๓๑๑ เจ้าพระยาจักรีฯ ได้ถึงแก่อสัญกรรม คุณนายมาภรรยาน้อยและนายลาบุตรชาย พร้อมด้วยนายขวัญ (ต่อมาได้เป็นนายชำนาญกระบวนนายเวรกรมมหาดไทย) นายยิ้ม นายแย้ม ได้ช่วยกันจัดการเรื่องศพและนำพระอิฐของเจ้าพระยาจักรีฯ ลงมาหาพระยาอภัยรณฤทธิ์ (ทองด้วง) ที่ตำบลเกยชัย แขวงเมืองนครสวรรค์

                พระอัฐของเจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์ (ทองดี) นี้ ได้แบ่งออกเป็นสองส่วนคือ ส่วนหนึ่งเป็นของพระยาอภัยรณฤทธิ์ (ทองด้วง) และอีกส่วนหนึ่งเป็นของพระอนุชิตราชา (บุญมา) บุตรชายทั้งสองคน แล้วต่างก็ร่วมกันรับคุณนายมา นายลา และพรรคพวกไว้ในอุปการะทั้งหมด

                ในปี พ.ศ. ๒๓๑๒ เจ้าพระฝาง (เรือง) ได้ยกกองทัพล้อมเมืองพิษณุโลก ๓ วัน ๓ คืน ก็สามารถตีเมืองและยึดครองเมืองพิษณุโลกได้ ชาวเมืองพิษณุโลก เมืองพิจิตรจึงพากันอพยพครอบครัวลงมาพึ่งพระบรมโพธิสมภารของสมเด็จพระเจ้าตากสินเป็นอันมาก และในที่สุดสมเด็จพระเจ้าตากสินสามารถปรามปรามก๊กเจ้าฝางได้

                เมื่อทำการปราบปรามก๊กต่าง ๆ สำเร็จ และจัดแจงบ้านเมืองให้เหตุการณ์สงบเรียบร้อยประเทศสยาม ก็สามารถรวบรวมแผ่นดินเป็นปึกแผ่นดำรงความเป็นเอกราชได้แล้ว พระอนุชิตราชา (บุญมา) จึงได้รับการแต่งตั้งเป็นพระยายมราช และเจ้าพระยาสุรสีห์พิษณุวาธิราช ผู้สำเร็จราชการเมืองพิษณุโลกตามลำดับ ส่วนพระอภัยรณฤทธิ์ (ทองด้วง) นั้น ได้รับแต่งตั้งเป็น พระยายมราช เจ้าพระยาจักรีสมุหพระกลาโหม และสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกแม่ทัพ ตามลำดับ

                บุคคลทั้งสองพี่น้องนี้ได้รับราชการอยู่กับสมเด็จพระเจ้าตากสิน จนกรุงธนบุรีเกิดระส่ำระสาย มีการจลาจลตอนปลายรัชกาล โดยพระยาสวรรค์ ได้ทำการเข้ายึดอำนาจไว้

                ขุนสรวิชิต (หน) นายด่านเมืองอุทัยธานี ได้ยกกำลังทหารด่านนำข้อราชการเหตุจลาจลที่กรุงธนบุรีไปรายงาน และนำทหารด่านเมืองอุทัยธานีออกไปรับกองทัพ สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก (ทองด้วง) ณ ทุ่งแสนแสบ (เขตบางกะปิ) แล้วนำกองทัพเข้ากรุงโดยตั้งทัพพักที่วัดสระเกศ ๑ คืน

                ครั้นรุ่งเช้าวันเสาร์ที่ ๖ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ ตรงกับแรม ๙ ค่ำเดือน ๕ เวลา ๒ โมงเศษ สมเด็จพระเจ้ามหากษัตริย์ศึก (ทองด้วง) ได้จัดกระบวนกองทัพเดินตรงมานั่งเรือพระที่นั่งข้ามไปยังกรุงธนบุรีทำการปราบจลาจลเสร็จแล้ว ได้ทำการชำระความบ้านเมืองซึ่งมีปรากฏในพงศาวดารว่า

                “มุขมนตรีทั้งหลายพร้อมกับการกราบทูลว่าพระเจ้าแผ่นดินทุจริตธรรมเสียฉะนี้ ก็เห็นว่าเป็นเสี้ยนหนามหลังตออันใหญ่อยู่ในแผ่นดินจะละไว้มิได้ควรจะให้สำเร็จโทษเสีย จึงรับสั่งให้มีการกระทู้ถามเจ้าตาก เจ้าแผ่นดินผู้ทุจริตว่าตัวเป็นเจ้าแผ่นดินใช้เราไปกระทำการสงครามได้ความลำบากกินเหงื่อต่างน้ำเราอุตสาหะทำศึกมิได้อาลัยต่อชีวิต คิดแต่จะทำนุบำรุงแผ่นดินให้สิ้นเสี้ยนหนาม จะได้สมณพราหมณาจารย์และไพร่ฟ้าประชากรอยู่เย็นเป็นสุขสิ้นด้วยกัน ก็เหตุไฉนอยู่ภายหลังตัวจึงเอาบุตร ภรรยาเรา มาจองจำโทษ แล้วโบยตีพระภิกษุสงฆ์ และลงโทษแก่ข้าราชการและอาณาประชาราษฎร์ เร่งเอาทรัพย์สินโดยพลการด้วยหาความผิดมิได้ กระทำให้แผ่นดินเดือดร้อนทุกเส้นหญ้า ทั้งพระพุทธศาสนาก็เสื่อมทรุดเศร้าหมองดุจเมืองมิจฉาทิฐิฉะนี้โทษตัวมีประการใด จงให้การไปให้แจ้ง และเจ้าตากสินก็รับผิดทั้งสิ้นทุกประการ”

                วันที่ ๒๑ เมษายน พ.ศ. ๒๓๒๕ วันอาทิตย์ขึ้น ๑๐ ค่ำ เดือน ๖ ปีขาล ได้ทำพิธีตั้งเสาหลักเมืองกรุงเทพมหานคร และต่อมาวันที่ ๑๐ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๒๕ วันจันทร์เดือน ๘ ขึ้น ๑ ค่ำ สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก (ทองด้วง) ได้รับปราบดาภิเษกเป็นกษัตริย์ประดิษฐานพระราชวงศ์ใหม่ โดยนำเอานามบรรดาศักดิ์ของ “เจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์” และได้สถาปนาพระราชวงศานุวงศ์ มีสมเด็จพระพี่นาง ๒ พระองค์ และพระเจ้าน้องยาเธออีก ๑ พระองค์ รวมเป็น ๑๙ พระองค์

                เจ้าพระยาสุรสีห์พิษณุวาธิราช (บุญมา) นั้น ได้รับสถาปนาให้เป็น “สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท กรมพระราชวังบวรสถานมงคล” ตำแหน่งพระมหาอุปราชวังหน้า

                พระอัฐิของพระชนก ส่วนที่เป็นของพระบาทสมเด็จพระบรมราชาธิราช รามาธิบดี (ทองด้วง) นั้นได้อัญเชิญเข้าประดิษฐานในพระโกศทองคำประดับพลอยและทับทิม ตั้งไว้บนหอนมัสการในพระบรมมหาราชวัง สำหรับพระองค์ทรงสักการบูชาและให้พระบรมวงศานุวงศ์ตลอดจนข้าราชการ ได้ถวายบังคมในพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยาแทนธรรมเนียมเดิม ที่นิยมถวายบังคมพระเชษฐบิดร อันได้แก่รูปสมเด็จพระรามาธิบดี (พระเจ้าอู่ทอง) ผู้สถาปนากรุงศรีอยุธยาส่วนพระอัฐิของพระชนกอีกส่วนหนึ่งซึ่งเป็นของสมเด็จกรมพระราชวังบวรสุรสิงหนาท (บุญมา) สันนิษฐานว่าคงจะอัญเชิญเข้าประดิษฐานในพระเจดีย์ทองทีมณฑปวัดมหาธาตุ จึงต้องตั้งเครื่องทองน้อยสำหรับพระองค์ทรงสักการบูชาเป็นพิเศษ ณ พระเจดีย์ทองในพระมณฑปสืบต่อมา

                สำหรับการถวายพระเพลิงพระบรมอัฐิของ สมเด็จพระชนกาธิบดีสนองพระเดชพระคุณ เพราะเมื่อพระชนกาธิบดีสวรรคตเป็นเวลาบ้านเมืองเกิดจลาจล พระราชวงศานุวงศ์กระจัดพลัดพรากกัน สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระพี่นาง สมเด็จพระอนุชาธิราชกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ก็หาได้ถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระชนกาธิบดีไม่ จึงโปรดให้สร้างพระเมรุมาศขนาดใหญ่ และเครื่องมหรสพสมโภชเหมือนอย่างการพระบรมโกศพระเจ้าแผ่นดินครั้งกรุงเก่า

                เจ้าอนัมก๊ก และองค์สมเด็จพระนารายณ์ รามาธิบดี เจ้ากรุงกัมพูชาเมื่อได้ทราบข่าวก็แต่งทูตให้คุมสิ่งของเข้ามาทูลถวายช่วยในการพระเมรุทั้ง ๒ เมือง

                ครั้น ณ เดือน ๕ ปีมะโรง อัฐศก จุลศักราช ๑๑๕๘ การพระเมรุสร้างเสร็จแล้ว วันขึ้น ๑๓ ค่ำ โปรดให้แก่พระบรมสาริริกธาตุออกมาสู่พระเมรุมีการมหรสพสมโภช ๓ คืน ๓ วัน

                ในวันแรม ๑ ค่ำ จึงจัดพิธีแห่พระบรมอัฐิ ครั้งนั้นพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพระราชโยงพระบรมอัฐิด้วยพระองค์เอง สมเด็จพระอนุชาธิราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคล นั้นทรงพระราชทานโปรยข้าวตอกนำมาในกระบวน และพระราชวงศ์ทรงรูปสัตว์สังเค็ด ประคองผ้าไตรเข้าในกระบวนแห่ด้วยหลายพระองค์ ทรงบำเพ็ญพระราชกุศลในครั้งนั้นเป็นอเนกประการ

                อนึ่งในการมหรสพสมโภชพระบรมอัฐิครั้งนั้น มีโขนชักรอกโรงใหญ่ ทั้งโขนวังหลวงและวังหน้า แล้วประสมโรงเล่นกลางแปลง เล่นเรื่องศึกทศกัณฐ์ยกทัพกับ ๑๐ ขุน ๑๐ รถ โขนวังหน้าเป็นทัพทศกัณฐ์ นกออกจากพระราชวังบวรฯ มาเล่นรบในท้องสนามหลวงหน้าพลับพลาถึงมีปืนบาเรียมลางเกวียนลากออกมายิงกันสนั่นไป

                ครั้งถึงวันแรม ๔ ค่ำ เชิญพระบรมธาตุแห่กลับแล้ว เวลานั้นถวายพระเพลิงพระบรมอัฐินั้นด้วยไม้หอมต่าง ๆ และในเวลาที่ถวายพระเพลิงพระบรมอัฐินั้น พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวกับสมเด็จพระอนุชาธิราชกรมพระราชวังบวรสถานมงคลช่วยกันทรงเชิญพระจิตกาธานซึ่งประดิษฐานพระบรมอัฐิไว้ด้วยพระหัตถ์ จนถวายพระเพลิงเสร็จ รุ่งขึ้นโปรดให้แห่พระอังคารไปลอยตามประเพณี”