สำหรับเหตุการณ์ในแผ่นดินของสมเด็จพระนารายณ์ฯ  นั้น  มีดังนี้(2)

พระเจ้าอังวะ  ได้สั่งให้มังจาเล  ราชบุตร  คุมกำลังลงมาตั้งทัพคอยต่อสู้กับกองทัพไทยที่เมืองพุกาม  เมื่อกองทัพไทยไปถึงจึงเกิดสู้รบกันกลางแปลงหลายครั้ง  พระยาสีหราชเดโชชัยแม่ทัพหน้าได้ทำการสู้รบอย่างเข้มแข็งสามารถตีกองทัพของ  มังจาเล  ราชบุตร  ถอยหนีเข้าไปตั้งค่ายรับมือไม่ออกมารบกลางแปลงอีก  พระยาสีหราชเดโชได้นำกำลังเข้าบุกตีปล้นเอาค่ายพม่าหลายครั้ง  จนถูกอุบายพม่าซุ่มจับเอาตัวไปได้แต่ก็สามารถหนีออกมาได้

เจ้าพระยาโกษาธิบดี  (ขุนเหล็ก)  ได้ให้กองทัพเข้าล้อมเมืองพุกามอยู่จนเข้าปี  พ.ศ. 2208  ก็ยังไม่สามารถตีเอาเมืองพุกามได้  ประกอบกับเสบียงอาหารนั้นขัดสนลง  จึงทำอุบายเป็นถอยทัพออกจากค่าย  พม่าหลงกลอุบายจึงยกทัพออกมาติดตามหมายตีให้แตกพ่าย  แต่ถูกกองทัพไทยวางแผนตีกระหนาบจนแตกพ่ายยับเยินกลับไป  ส่วนกองทัพไทยนั้นยกกลับคืนพระนคร  โดยที่พม่าไม่กล้ายกทัพติดตามอีก  หลังจากเหตุการณ์สู้รบครั้งนี้แล้ว  ไม่มีเหตุการณ์สงครามระหว่างไทยกับพม่าอีกตลอดรัชกาล  และรัชกาลต่อมาเป็นเวลานานถึง  95  ปี

แม้ว่ากรุงศรีอยุธยาจะว่างศึกสงคราม  ในแผ่นดินของสมเด็จพระนารายณ์ฯ  ก็มีการติดต่อค้าขายกับชาวต่างประเทศจนนับว่าทำให้อาณาจักรแห่งนี้มีความเจริญที่สุด  ชาวต่างประเทศหลายชาติได้พากันเข้ามาเป็นมิตรไมตรีและค้าขายกับกรุงศรีอยุธยา  มี  จีน  จาม  แขก  ฝรั่งชาติตะวันตกโดยเฉพาะชาวโปรตุเกส  ซึ่งเป็นชาติแรกที่เข้ามาติดต่อค้าขายในดินแดนแถบตะวันออกก่อนชาติอื่น

สำหรับกรุงศรีอยุธยานั้นโปรตุเกสได้เข้ามาตั้งแต่  พ.ศ. 2161  เมื่อครั้งแผ่นดินของสมเด็จพระรามาธิบดีที่  2  พวกฮอลันดานั้น  เข้ามาเมื่อ  พ.ศ. 2141  ในแผ่นดินสมเด็จพระนเรศวรฯ  อังกฤษเข้ามา  เมื่อ  พ.ศ. 2155  ในแผ่นดินสมเด็จพระเอกาทศรถ  และฝรั่งเศส  เข้ามาเมื่อ  พ.ศ. 2205  ในแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์ฯ  เป็นต้น

การที่สมเด็จพระนารายณ์ฯ  เป็นไมตรีกับฝรั่งเศส  เนื่องจากโป๊บ  ที่กรุงโรมต้องการที่จะเผยแพร่ศาสนาคริสดังนิกายโรมันคาธอลิคมาทางตะวันออก  จึงทูลขอความช่วยเหลือพระเจ้าหลุยส์  ที่  14  พระเจ้าแผ่นดินฝรั่งเศส  สนับสนุน  ครั้งนั้นพระเจ้าหลุยส์ที่  14  ได้ทรงรับเป็นธุระแล้วคัดเลือกบาทหลวงฝรั่งเศส  3  รูป  แต่งตั้งเป็นบิชอบ  คือ  บิชอบเบรีธ  บิชอบเดลิโอโปลิส  บิชอบเมเตโปลิส  (คือบาทหลวงลาม็อตสังแบรต์  (De  La  Motte  Lambert)  เป็น  สังฆราช  แห่ง  เบริธ  (Eveque  de  Beryte)  เป็นหัวหน้าคณะ  ร่วมกับ  บาทหลวง  เดดิเอร์  (D’idier)  และบาทหลวงเดอบูร์ช  (De  Brourges)  พร้อมด้วยบาทหลวงและคฤหัสถ์  อีกหลายคนเป็นคณะ  ออกเดินทางสำรวจดูหนทางที่จะเผยแพร่ศาสนาคริสตังทางดินแดนทางตะวันออก  คณะบาทหลวงฝรั่งเศสออกเดินทางมาทางทะเลอยู่หลายปีจนบาทหลวงรูปหนึ่งมรณภาพไปแล้ว  จึงเหลือบาทหลวง  สองรูปและคณะเดินทางมาถึงกรุงศรีอยุธยาเมื่อ  พ.ศ. 2205  แล้วเห็นว่าอาณาจักรสยามแห่งนี้เหมาะสำหรับที่จะทำการเผยแพร่ศาสนากว่าประเทศอื่นๆ  ด้วยเหตุที่ราชสำนักและราชการนั้นไม่รังเกียจกีดกันการนับถือศาสนาอื่นๆ  จึงพากันกันอาศัยอยู่กับพวกคริสตังคือชาวโปรตุเกสเดินทางเข้ามาอยู่ก่อนแล้ว  โดยคณะบาทหลวงนั้นก็ทำการเรียนภาษาไทยและทำตัวเข้าช่วยเหลือผู้คนทั้งหลายเพื่อที่จะสร้างความนิยมชมชอบโดยทั่วไป

ในแผ่นดินของสมเด็จพระนารายณ์ฯ  นั้นได้ให้กรมพระคลังสินค้าทำการต่อเรือกำปั่นหลวงขึ้นหลายลำเพื่อที่จะใช้บรรทุกสินค้าของหลวงไปขายยังเมืองจีนและญี่ปุ่นโดยตรงเนื่องจากก่อนนั้นมีเหตุการณ์ที่เรือสินค้าของฝรั่งชาติตะวันตกจะเดินทางไปค้าขายถึงญี่ปุ่นไม่ได้  ด้วยเหตุที่ญี่ปุ่นนั้นพากันรังเกียจว่าพวกฝรั่ง  ซึ่งไปแล้วเที่ยวชักชวนให้ชาวญี่ปุ่นเข้ารีตนับถือศาสนาคริสตัง

ต่อมาตอนปลายแผ่นดินของสมเด็จพระเจ้าปราสาททองนั้น  พวกฮอลันดาซึ่งนับถือศาสนาคริสต์นิกายโปรเตสแตนส์อยู่นั้น  ได้พยายามแสดงตนให้ญี่ปุ่นได้รู้ว่า  พวกฮอลันดาไม่ได้นับถือศาสนาโรมันคาธิลิค  หรือศาสนาคริสตัง  ญี่ปุ่นจึงอนุญาตให้พวกฮอลันดาเข้าไปค้าขายถึงเมืองญี่ปุ่นได้

ครั้นเมื่อฮอลันดาคู้ว่ากรุงศรีอยุธยาได้ต่อเรือกำปั่นหลวงขึ้นเพื่อทำการค้าขายและนำสินค้าไปขายแข่งกันที่ญี่ปุ่นเช่นนั้นก็เกิดไม่พอใจ  ด้วยถือว่าพวกฮอลันดานั้นได้เปิดตลาดค้าขายที่ญี่ปุ่นมาก่อนและมีกำลังเรือรบมากกว่า  ดังนั้นเมื่อกรุงศรีอยุธยามีเหตุการณ์สู้รบกับพม่า  เมื่อ พ.ศ. 2207  ฮอลันดาจึงเห็นเป็นโอกาสที่จะหาเหตุวิวาท  จึงให้เรือรบของฮอลันดาเที่ยวทำลายเรือกำปั่นหลวงของกรมพระคลังสินค้าที่บรรทุกสินค้าไปเสียระหว่าง  บ้างครั้งก็จับยึดสินค้าไป  แล้วฮอลันดาก็ส่งเรือรบเข้ามาทำการปิดปากแม่น้ำเจ้าพระยาเสียโดยที่กรุงศรีอยุธยายังไม่ทันได้ป้องกันตัว  และเห็นว่าหากสู้รบกันก็จะเสียทีได้  กรุงศรีอยุธยาจึงรีบทำสัญญาปรองดองกันกับฮอลันดาว่าจะไม่ไปทำการค้าขายแข่งขันกับพวกฮอลันดาทางด้านตะวันออกเหตุการณ์จึงสงบลงได้

ด้วยเหตุที่พวกฮอลันดาปิดตลาดค้าขายทางด้านตะวันออกดังกล่าวนั้น  ทำให้สมเด็จพระนารายณ์ฯ  ไม่ไว้วางใจพวกฝรั่งชาติตะวันตก  จึงมีพระราชดำริว่า  กรุงศรีอยุธยานั้นอยู่ใกล้กับทะเล  ข้าศึกสามารถที่จะเอาเรือรบเดินทางขึ้นมาถึงพระนครได้โดยง่าย  พระองค์จึงให้ทำการสร้างเมืองลพบุรีขึ้นเป็นราชธานีสำรองอีกแห่งหนึ่ง  สำหรับใช้เป็นพระนครสำหรับต่อสู้กับข้าศึกต่างชาติที่เดินทางเข้ามาจากทะเล  และให้ทำการสร้างป้อมปราการป้องกันไว้ที่เมืองธนบุรี  เมืองนนทบุรี  สำหรับเป็นเมืองด่านคอยป้องกันข้าศึกที่จะเดินทางตามแม่น้ำเจ้าพระยาขึ้นมาถึงกรุงศรีอยุธยา

ขณะนั้นบาทหลวงฝรั่งเศสได้เดินทางเข้ามาอยู่ในกรุงศรีอยุธยาได้ประมาณ  3  ปีเศษ  เป็นชาติที่ไม่เข้ากับพวกฮอลันดาด้วยเหตุที่นับถือศาสนาคริสต์ต่างนิกายกัน  จึงเห็นเป็นโอกาสที่จะเข้าช่วยเหลือทางกรุงศรีอยุธยาเพื่อหาหนทางสนิทสนมเพื่อเผยแพร่ศาสนาของตน  จึงให้บาทหลวง  โทมัส  ซึ่งเป็นผู้มีความรู้ในการสร้างป้อมปราการเข้าไปหา  เจ้าพระยาโกษาธิบดี  (ขุนเหล็ก)  ทำการรับอาสาสร้างป้อมปราการที่เมืองลพบุรี  ครั้งนั้นสมเด็จพระนารายณ์ฯ  ทรงโปรดรูปแบบป้อมปราการที่สร้างขึ้นตามแบบอย่างตะวันตกมาก  จึงได้พระราชทานบ้านเรือนให้คณะบาทหลวงฝรั่งเศสอยู่ในพระนคร  และโปรดให้ทำการสร้างโรงสวด  (โบสถ์)  ขึ้นภายในบริเวณนั้นด้วย

บิชอบเบริธ  หัวหน้าคณะบาทหลวงนั้น  เมื่อเห็นว่าสมเด็จพระนารายณ์ฯ  ทรงโปรดปรานบาทหลวงโทมัสเช่นนั้น  และไม่รังเกียจศาสนาคริสตัง  จึงส่งคนกลับไปทูลขอพระราชสาสน์จากพระเจ้าหลุยส์ที่  14  ให้มีมายังกษัตริย์กรุงศรีอยุธยาเพื่อฝากชาวฝรั่งเศสที่อาศัยอยู่ในอาณาจักรสยาม  ส่วนสมเด็จพระนารายณ์ฯ  นั้นเมื่อได้รับพระราชสาส์นแล้วทรงเห็นว่า  ถ้ากรุงศรีอยุธยาได้เป็นไมตรีกับฝรั่งเศสแล้วก็จะเป็นการป้องกันไม่ให้พวกฮอลันดากล้ามาเบียดเบียนอีก  จึงยอมรับเป็นไมตรีต่อกัน

ขณะนั้นทางด้านตะวันตกของอาณาจักรสยามนั้นอังกฤษได้เดินทางมาทำการค้าขายอยู่ตามเมืองท่าด้านทะเลตะวันตกของกรุงศรีอยุธยาคือ  เมืองตะนาวศรี  เมืองมะริด  เมื่อเห็นฮอลันดาทำการแข็งข้อผูกขาดการค้าขายด้านตะวันออกได้  ก็คิดจะเอาเมืองตะนาวศรีและเมืองมะริดตามอย่างเพื่อผูกขาดการค้าขายทางด้านนี้  แต่พอกรุงศรีอยุธยาเป็นไมตรีกับฝรั่งเศสเช่นนี้  ก็ไม่คิดจะรุกรานเอาเมืองท่าสำคัญทางด้านตะวันตกของอาณาจักรสยาม

ครั้งนั้น  สมเด็จพระนารายณ์  ไม่โปรดที่จะประทับที่กรุงศรีอยุธยา  พระองค์นิยมแต่เสด็จไปประทับที่เมืองลพบุรี  ด้วยเหตุที่อาจเป็นเพราะในกรุงศรีอยุธยามีฝ่ายราชวงศ์และขุนนางของกษัตริย์องค์เก่าอยู่มาก  จึงทำให้พระองค์โปรดที่จะประทับอยู่เมืองลพบุรี  ดังนั้นพระราชวังแห่งนี้จึงสร้างเหมือนพระราชวังหลวง  และใช้เป็นราชธานีสำรองอีกแห่งหนึ่ง

คณะบาทหลวงฝรั่งเศสนั้นอาศัยอยู่ในกรุงศรีอยุธยามาได้  13  ปี  โดยมีคอนสแตนตินฟอนคอน  ชาวกรีก  ที่เข้ามารับราชการจนมีอำนาจในราชสำนัก  นั้นได้ประสานสัมพันธ์ไมตรีระหว่างฝรั่งเศสกับอาณาจักรสยามจนแน่นแฟ้นขึ้น

ในจดหมายเหตุชาวต่างประเทศนั้นได้กล่าวว่า  สมเด็จพระนารายณ์มหาราชนั้นทรงสนพระทัยในวิทยาการของชาวตะวันตกอย่างมาก  สมัยนั้นได้มีการสั่งกล้องดูดาวเข้ามาใช้ในสมัยพระองค์  ดังเห็นได้จากภาพเขียน  สมเด็จพระนารายณ์  ทรงส่องกล้องดูจันทรคราส  ณ  พระที่นั่งไกรสรสีหราช  (พระที่นั่งเย็นริมทะเลขุบศรที่เมืองลพบุรี)    กับบาทหลวงตาชาร์ด  เมื่อวันที่  11  ธันวาคม  พ.ศ. 2228  และได้พบว่ามีภาพสีน้ำขณะที่สมเด็จพระนารายณ์ฯ  ส่องกล้องดูสุริยคราส  เมื่อ  30  เดือนเมษายน  พ.ศ. 2231  อยู่ที่หอสมุดแห่งชาติ  กรุงปารีสด้วย