การทำมาหากินและเศรษฐกิจ

                อาณาจักรของเมืองสุโขทัยนั้น เป็นนครรัฐที่มีการจัดการเรื่องการทำมาหากินและเศรษฐกิจของบ้านเมือง เป็นอย่างดี จนทำให้มีความมั่นคง จนเป็นศูนย์กลางของอุตสาหกรรมและการเกษตรกรรม ดังจะเห็นได้จาก ชาวเมืองสุโขทัยนั้นมีอาชีพทำนา ทำไร่ ที่ทุกคนสามารถเข้าไปหักร้างถางพงเพื่อทำนาทำไร่ได้ตามความพอใจและเป็นเจ้าของที่นา ที่ไร่ เหล่านั้น ดังนั้นน้ำ ซึ่งเป็นปัจจัยในการทำนาเพราะปลูกพืชไร่ จึงมีความสำคัญมาก

                การจัดการเรื่องน้ำ สำหรับการเกษตรกรรมนั้น จารึกหลักที่ 1 ว่า “เบื้องหัวนอน เมืองสุโขทัยมีกุฎีวิหารปู่ครูอยู่ มีสรีดภงส์ ป่าพร้าว ป่าลาง” เมืองสุโขทัยทางทิศใต้นั้น พ่อขุนได้สร้างการชลประทานโดยสร้างทำนบเรียกว่า “สรีดภงส” (ทำนบ) สำหรับบังคับน้ำจากคลองเสาหอให้ไหลไปตามท่อดินเผา ขนาดต่าง ๆ ผ่านเข้าไปในกำแพงเมือง โดยให้น้ำนั้นไหลลงไปขังในตระพังขนาดใหญ่ ที่อยู่ในกำแพงเมืองสุโขทัย ดังจารึก (จารึกหลักที่ 13) ว่า “อนึ่ง ท่อปู่พระญาร่วงทำเอาน้ำเข้าไปเถิง บางพานนั้น ก็ถมหายสิ้น และเขาย่อมทำนาทางฟ้า และหาท่อนั้นพบ กระทำท่อเอาน้ำเข้าไปเลี้ยงนาให้เป็นนาเหมืองนาฝาย  มิได้เป็นทางฟ้า...” หมายถึง ชาวนาสุโขทัยนั้นใช้น้ำที่มาจากท่อของพระยาร่วงสำหรับทำนาเหมืองและนาฝาย ไม่ต้องอาศัยน้ำฝน

                การรู้จักทำท่อดินเผาส่งน้ำ ไปยังตระพังและพื้นที่เกษตรกรรมนั้น ถือว่าเป็นวิทยาการมีทำให้อำนาจของพ่อขุนนั้นได้รับความเชื่อถือจากไพร่ฟ้าหน้าใสเป็นอย่างมาก ด้วยทำให้สามารถทำนาเพราะปลูกข้าวและพืชสวนพืชไร่ มีผลิตผลเพียงพอและเป็นสินค้าแลกเปลี่ยนสร้างรายได้มั่นคงได้

                สินค้าทางการเกษตรนั้นมีข้าว หมากพร้าว หมากม่วง หมากกลาง หมากขม หมากพูล และผลไม้อื่น ๆ มากมาย เป็นผลมาจากการชลประทานที่ดีของพ่อขุนเมืองสุโขทัยทั้งสิ้น

                นอกจากนี้ เมืองสุโขทัยยังมีความสัมพันธ์ไมตรีกับจีนจนได้มีการส่งช่างจีนมาสร้างเตาผลิตเครื่องปั้นดินเผา โดยเฉพาะการเคลือบดินเผาที่รู้จักกันในชื่อ เครื่องสังคโลก ทำให้เกิดแหล่งผลิตขึ้นมากมายหลายแห่ง เช่น แม่โจนในเมืองสุโขทัย ป่ายาง ตำบลเกาะน้อย นอกเมืองศรีสัชนาลัย บ้านเตาไหในเมืองพิษณุโลก

บ้านแก่งเมืองอุตรดิตถ์ เป็นต้น ทำให้การผลิตเครื่องปั้นดินเผานั้นได้มีการเผากันทั้งวันทั้งคืน เพื่อส่งออกไปขาย

                เครื่องเคลือบดินเผาจึงเป็นสินค้าสำคัญของเมืองสุโขทัย ที่ถูกนำขึ้นเรือสินค้าเดินทางไปขายยังเมือต่างๆ จนเครื่องสังคโลกนั้นเป็นที่รู้จักกันของนานาประเทศ เนื่องจากจีนนั้นเกิดสงครามกลางเมือง เปลี่ยนราชวงศ์ข้องมาเป็นรางวงศ์มองโกล และเปลี่ยนเป็นราชวงศ์เหมิง จึงมีสงครามการสู้รบยาวนาน จนทำให้มีปัญหาในการขนส่งเครื่องปั้นดินเผา ออกไปค้าขาย ยังต่างประเทศ ดังนั้น จึงทำให้เมืองสุโขทัยสามารถแย่งตลาดเครื่องปั้นดินจากจีนได้และส่งออกทางทะเลไปค้ายังประเทศต่าง ๆ แทน ซึ่งพบซากเรือโบราณบรรทุกเครื่องสังคโลก จมอยู่บริเวณใกล้เกาะคราม เกาะสีชัง และเกาะกระดาษ แถวพัทยาและสัตหีบ จำนวนมาก นอกจากนี้ยังพบว่ามีเครื่องเคลือบสังคโลกอยู่ในประเทศต่าง ๆ เช่น ญุ่น ฟิลปปินส์ จีน อินโดนีเซีย หมู่เกมาะบอร์เนียว อินเดียตอนใต้ แหลมซีนายในอียิปต์ เป็นต้น

                เมืองสุโขทัยมีแหล่งแร่อยู่หลายแห่ง ได้แก่ แหล่งแร่เหล็กที่เขาหลวง แหล่งแร่เหล็กหัวเขาแก้ว (อำเภอพรานกระต่าย จ.กำแพงเพชร) แหล่งเหล็กกล้าที่ตรอน (อำเภอตรอน จ.อุตรดิตถ์) แหล่งตะกั่วและสังกะสีที่บ่อห้วยถ้ำ (อ.รอง จ.แพร่) จึงทำให้มีการผลิตอาวุธ และเครื่องใช้ต่าง ๆ ขึ้น รวมถึงพระพิมพ์เนื้อตะกั่วด้วย และพบว่าเมืองสุโขทัยใช้เกลือในชีวิตประจำวัน แต่ไม่มีแหล่งผลิต ดังนั้น จึงมีการสั่งเกลือมาจากเมืองเมาะตะมะของอาณาจักรมอญ หรือเมืองอโยธยา (อยุธยา) แม้จะมีแหล่งเกลือสินเธาว์ที่ตำบลบ่อเกลือ ในเมืองน่าน ก็ตาม

                การค้าขายในเมืองสุโขทัยนั้น พ่อขุนเมืองสุโขทัย ได้สนับสนุนการค้าขายในเขตเมืองกับราษฎร(ไพร่ในลู่ทาง) ให้ทำการค้าโดยยกเว้นภาษีอากร เป็นการเปิดการค้าอย่างเสรีให้กับราษฎรทุกคนที่ทำการค้า โดยไม่จำกัดชนิดสินค้า ทำให้มีการค้าขายมากขึ้น ดังจารึกหลักที่ 1 ว่า “เจ้าเมืองบ่เอาจังกอบในไพร่ลู่ทาง เพื่อจูงวัวไปค้า ขี่ม้าไปขาย ใครจักใคร่ค้าช้างค้า ใครจักใคร่ค้าม้าค้า ใครจักใคร่ค้าเงินค้าทองค้า” ส่วนพ่อค้าที่มาจากต่างเมืองไม่ใช่ไพร่ในลู่ทางนั้น ก็สามารถซื้อขายสินค้าจากชาวบ้านได้สะดวก ทำให้มีสินค้าจากต่างชาติเข้ามาใช้ในเมืองสุโขทัยด้วย

                ดังนั้น ราษฎรที่เป็นพ่อค้าต่างถิ่น จึงพาเข้ามาทำการค้าขายจนทำให้เมืองสุโขทัยเป็นแหล่งค้าขายที่สำคัญโดยมีเส้นทางการค้าติดต่อทางบก คือ ถนนพระร่วงจากเมืองกำแพงเพชร เมืองสุโขทัย ไปถึงเมืองศรีสัชนาลัยและมีเส้นทางติดต่อออกไปถึงบริเวณลุ่มแม่น้ำน่าน สำหรับเมืองต่าง ๆ ที่ติดต่อกันและอยู่ใกล้เคียงนั้น มีถนนติดต่อเมืองเชียงแสน เมืองเชียงใหม่ เมืองหลวงพระบาง เมืองเมาะตะมะ ส่วนเส้นทางน้ำนั้น อาณาจักรของเมืองสุโขทัยนั้นมีลำแม่น้ำสายต่าง  ๆ เช่น แม่น้ำปิง แม่น้ำยม แม่น้ำน่าน และแม่น้ำป่าสัก ได้ใช้เป็นเส้นทางเดินของเรือสินค้าจากเมืองที่อยู่ทางตอนบน โดยล่องมารวมกันที่ปากน้ำโพ เมืองนครสวรรค์ และล่องผ่านแม่น้ำเจ้าพระยาไปตามเมืองต่าง ๆ ที่อยู่ทางตอนล่าง ส่วนสินค้าที่ส่งออกไปยังดินแดนของเมืองอื่น  ๆ ที่อยู่ทางตอนล่าง ส่วนสินค้าที่ส่งออกไปยังดินแดนของเมืองอื่น ๆ เช่น แหลมมลายู หมู่เกาะอินโดนีเซีย หมู่เกาะฟิลิปปินส์ และเกาะญี่ปุ่น นั้นสำรวจพบว่า จากแม่น้ำเจ้าพระยาหรือปากอ่าวไทยนั้น มีเส้นทางเดินเรือ 3 เส้นทาง ได้แก่

                เส้นทางที่ 1 จากบริเวณปากแม่น้ำเจ้าพระยาไปตามชายฝั่งทะเลตะวันออกของอ่าวไทย ไปทางเมืองตราด ต่อไปยังเมืองเขมร ไปยังจีน ญี่ปุ่นได้

                เส้นทางที่ 2  จากปากน้ำเจ้าพระยา ผ่านเมืองสัตหีบ ไปยังเมืองนครศรีธรรมราช โดยเลาะชายทะเลฝั่งตะวันตกของอ่าวไทย ผ่านเมืองพัทลุง เมืองสงขลา เมืองปัตตานี ลงไปยงคาบสมุทรมลายู

                เส้นทางที่ 3   จากปากแม่น้ำเจ้าพระยา ไปทางฝั่งทะเลตะวันตกของอ่าวไทย ผ่านเมืองประจวบคีรีขัน เมืองชุมพร แล้วไปทับกับเส้นทางที่ 2 ไปเมืองนครศรีธรรมราช ตามลำดับ ไปอินโดนีเชีย ฟิลิปปินส์ ได้

                ดังนั้น สินค้าจากเมืองสุโขทัยจึงน่าจะถูกขนถ่ายลงเรือสินค้าของชาวต่างชาติ ที่พากันเดินทางเข้ามายัง

อ่าวไทย หรือเข้ามาถึงเมืองอโยธยา ถึงเมืองนครสวรรค์ แล้วเดินทางตามแม่น้ำเจ้าพระยาออกไปตามเส้นทางดังกล่าว สินค้าที่เมืองสุโขทัยส่งไปขายยังเมืองต่าง ๆ นั้น มีเครื่องสังคโลก ฝ้าย ผ้าสีเขียว (ผ้าย้อมคราม ) ไม้กฤษณา ไม้ฝาง ไม้หอมศรีทอง ไม้หอมสีเงิน ไม่แก่นดำ งาช้าง หรดาน กระวาน กานพลู พริกไทย ทองคำ เกร็ดดีบุกหินสีต่าง ๆ ปรอท ตะกั่วแข็ง เหล็ก ทองเหลือง สัตว์สี่เท้า สัตว์สองเท้า สัตว์ที่เกล็ดในประเทศ แรด ช้าง นกยูง นกแก้วห้าสี นกกระเรียน ไม้ไผ่ใหญ่ ไม่ไผ่สีสุก ไม้ไผ่เลี้ยง ทับทิม แดง และผัก เป็นต้น

                .ดังนั้น เมืองสุโขทัย จึงสามารถติดต่อค้าขายและรับส่งสินค้ากับเมืองต่าง ๆ ทั้งเมืองที่อยู่ตอนบนและเมืองที่อยู่ทางตอนล่าง โดยอาศัยแม่น้ำสายต่าง ๆ และสร้างถนนติดต่อถึงกัน

                นอกจากนี้ เมืองสุโขทัย ยังได้ติดต่อเป็นไมตรีกับต่างประเทศ มีการแลกเปลี่ยนราชทูตกัน เช่น ส่งราชทูตไปเมืองจีน และได้ส่งช้างมาทำเครื่องเคลือบดินเผาสังคโลก ส่งสินค้าออก ติดต่อค้าขายกับเขมาและมลายู ติดต่อซื้อเกลือ จากเมืองเมาะตะมะของมอญ และติดต่อค้าขายกับลาว และมีการส่งสมณทูตนำพระพุทธศาสานาลัทธิลังกาวงศ์ จากลังกามาประดิษฐานในเมืองสุโขทัย เป็นต้น

                เงินตราสมัยสุโขทัย  ด้วยเหตุนี้การกำหนดมาตรฐานในการซื้อขายสินค้ากันนั้น น่าจะมีเงินตราหรือมาตราแทนค่าของการซื้อขายขึ้นแล้ว ในเมืองสุโขทัยนั้นมีการใช้เงินพดด้วง ที่ทำด้วยโลหะผสม มีขนาดน้ำหนัก 4 บาท 1 บาท และประทับตราของแผ่นดิน คือ ตราช้าง ตราชาสีห์ และตราราชวัตร

                ในจดหมาย เหตุจีน กล่าวว่า “ขุนนางและราษฎร ที่มีเงินจะใช้จ่ายแต่ลำพังไม่ได้ ต้องเอาเงินส่งไปเมืองหลวงให้เจ้าพนักงานหล่อเป็นเม็ด เอาตราเหล็กตีอักษรอยู่ข้างบน แล้วจึงใช้จ่าย ได้เงินร้อยตำลึง ต้องเสียภาษีให้หลวงหกสลึก” การทำเงินตรา มีกฎหมายในสมัยสุโขทัย ลงโทษว่า ถ้าใครทำเงินตราปลอม ถ้าจับได้ครั้งแรกจะต้องถูกตัดนิ้วมือขวา ถ้าถูกจับครั้งที่สอง ต้องถูกตัดนิ้วมือซ้ายนี้ ถ้าถูกจังได้อีกครั้งที่สามจะถูกโทษประหารชีวิต

                ส่วนมาตราเงินในสมัยสุโขทัยนั้น น่าจะใช้ 1 ชั่งเป็น 40 ตำลึง 1 ตำลึงเป็น 4 บาท  1 บาทเป็น 4 สลึงและ 1 สลึง เป็น 1 เฟื้อง ส่วนหน่วยย่อยลงไปนั้นเป็นเบี้ย ในจารึกกล่าวถึงการใช้เบี้ย (เดิมใช้เบี้ยจากแม่น้ำโขง

ต่อมาเป็นหอยจากทะเล) ซึ่งเป็นของหายาก

                จารึก (จารึกหลักที่ 4 วัดป่ามะม่วง) ว่า “พระองค์ทรงฟังธรรมเทศนาทุก ๆ วัน ตั้งแต่ค่ำหนึ่งกับ 15 ค่ำคิดพระราชทรัพย์ที่พระราชทาน คือ ทองหมื่นหนึ่ง เงินหมื่นหนึ่ง เบี้ย 10 ล้าน”

                เงินตราของสุโขทัย จึงมีลักษณะเป็นเงินพดด้วง และเบี้ย กล่าวคือ เงินพดด้วง นั้นเป็นเงินที่นำมาทุบให้มีลักษณะขดเหมือนตัวด้วง และประทับตราของแผ่นดิน ในสมัยสุโขทัยนั้นมีตราที่ใช้หลายตรา เช่น ตราช้าง

ตราราชสีห์ ตราราชวัตร ตราสังข์ เป็นต้น ตรานี้ประทับส่วนบน(รอยงอ) ทั้งสองชนกัน และพื้นที่อื่น ๆ (กรณีประทับหลายตรา) ด้านนอกจะมีรอยบากเป็นเส้นลึกทั้งสองข้าง เรียกว่า เงินพดด้วง ขาบาก เงินพดด้วงนั้นมีหลายขนาด ตั้งแต่ขนาดใหญ่ ถึงขนาดเล็ก เป็นเม็ดกลมมีตราตรงกลาง โลหะที่ใช้ทำนั้นมีเนื้อเงินแท้ และเนื้อซิน (เงินผสมดีบุก) โดยนำไปหล่อเป็นแท่งยาว ในแม่พิมพ์ (กลางหนาปลายมนเท่ากัน) ตามน้ำหนัก แล้วบากแบ่งตรงกลาง งอปลายเข้าหากัน ทำให้มีลักษณะเป็นก้อนเงินที่มีปลายชนกันคล้ายตัวด้วง นิยมเรียกกับว่าเงินคุป หรือเงินคุด (น่าจะมาจากคด) เมื่อรวมลักษณะคดและตัวด้วง จึงเรียกรวมเป็น พดด้วง การประทับตรานั้นนำเงินพดด้วงวางบนกระดูกช้าง ที่เจาะร่องพอดีกับขนาดของก้อนเงิน แล้วนำตราตีประทับตามต้องการ ก้องเงินกลมขนาดใหญ่นั้นมีตราประทับจำนวนมาก ถึง 9 ตรา เรียก เงิน 9 ตรา (ปัจจุบันนิยมใช้เป็นเครื่องรางของขลัง)

                สำหรับเบี้ยนั้น เป็นหอยทะเลที่หายากในหมู่เกาะมัลดีฟ เป็นหอยทะเลกาบเดี่ยวเรียกว่า Cowrie Shell มีลักษณะตัวเล็ก สีเหลืองนวล ส่วนประกอบอยู่ด้านล่างเป็นชองยาวตลอดตัว หอยขอบปากมีร่องขวางเรียงกันตลอดแนว มีขนาดยาว 1 ซม. ถึง 3 ซม. นำเข้ามาโดยพ่อค้าต่างชาติ นำมาขาย และถูกนำใช้แทนค่าของเงินต่ำสุด 3 หรือ5 เบี้ย สำหรับซื้อขายเล็ก ๆ น้อย ๆ