การกำหนดเขตการปกครอง

                อาณาจักรของเมืองสุโขทัย จึงมีการกำหนดเขตการปกครองของตน ตามความเชื่อของศาสนาพราหมณ์คัมภีร์ราชศาสตร์ คือ อาณาจักรต้องมีราชธานีอยู่ตรงกลางและล้อมด้วยเมืองลูกหลวง อยู่ 4 ทิศ กล่าวคือ

                เมืองราชธานี หรือเมืองใหญ่ ของอาณาจักร คือ เมืองสุโขทัย นั้นเป็นเมืองที่ประทับของพระราชาหรือกษัตริย์ ผู้เป็นศูนย์กลางการปกครองหรืออำนาจ เมืองราชธานีแห่งนี้มีกำแพงเมือง 3 ชั้น มีพระราชวัง มีเทวสถานหรือพระมหาธาตุอยู่ในกำแพงและนอกกำแพง เป็นศูนย์กลาง ศาสนา ศิลปวัฒธนธรรมของเมือง

                เมืองลูกหลวง  เป็นเมืองขนาดใหญ่ กว่าเมืองอื่น มีความสำคัญรองจากเมืองราชธานี ตั้งห่างจากเมืองราชธานีประมาณ 50 กิโลเมตร ใช้ทำหน้าที่เหมือเมืองหน้าด่าน ประจำ 4 ทิศ ได้แก่

                เมืองศรีสัชนาลัย  ประจำอยู่ทางทิศเหนือ

                เมือสระหลวง (เมืองพิจิตรเก่า อยู่ริมแม่น้ำน่าน) ประจำอยู่ทางทิศใต้

                เมืองสองแคว  (เมืองพิษณุโลก) ประจำอยู่ทางทิศตะวันออก

                และเมืองนครชุม (อยู่ด้านตะวันตกของเมืองกำแพงเพชร) ประจำอยู่ทางทิศตะวันตก

                แต่ละเมือง นั้นมักจะสร้างพระมหาธาตุอยู่ภายใต้ตัวเมืองทุกเมือง ผู้ครองเมืองนั้นส่วนมากเป็นพระญาติวงศ์หรือเชื้อพระวงศ์ที่ส่งไปครองเมืองเพื่อช่วยเหลือในการปกครองและป้องกันราชธานี แต่เชื้อพระวงศ์นั้นก็มักรวบรวมไพร่พลชิงความเป็นใหญ่เมื่อมีโอกาสชิงอำนาจจากราชธานี

                นอกจากเมืองลูกหลวง ประจำ 4 ทิศดังกล่าวแล้ว ยังมีเลือกเล็ก ๆ ปรากฏในจารึกอีกหลายเมืองที่อยู่กับอาณาจักรของเมืองสุโขทัย เช่น เมืองบางพาน เมืองปากยม เมืองสุพรรณกาว เป็นต้น

                ส่วนจะเป็นเมืองขึ้นตรงกับเมืองลูกหลวงหรือเมืองราชธานีนั้น ไม่มีความปรากฏ เชื่อว่าผู้ครองเมืองนั้นน่าจะเลือกขึ้นกับเมืองใด หรือเป็นอิสระอยู่ก็ได้ ถือว่าเป็น อาณาเขตหัวเมืองชั้นใน

                ส่วนหัวเมืองชั้นนอกนั้นมี เมืองท้าวพระยามหานคร เป็นเมืองชั้นนอกที่อยู่ห่างจากการดูแลของเมืองราชธานีออกไป เมืองนี้เจ้าเมืองในราชวงศ์เดิมมีอำนาจอยู่เหมือนเดิม แต่ยอมขึ้นอยู่กับเมืองสุโขทัย ซึ่งต่างก็มีเมืองอยู่ในปกครองของตนตามเดิม บางแห่งพ่อขุนเมืองสุโขทัย ได้แต่งตั้งผู้ที่มีความสามารถไปเป็นเจ้าเมือง (เป็นขุน) แทนก็มี เช่น เมืองคณฑี เมืองพระบางเชียงทอง ในสมัยพ่อขุนรามคำแหง

                เมืองขึ้นหรือเมืองเอก เป็นเมืองที่ยอมอ่อนน้อมต่ออำนาจของเมืองสุโขทัย โดยยังคงใช้เจ้าเมืองหรือราชวงศ์เจ้าเมืองเดิมปกครองกันเอง เป็นเมืองที่มีความผูกพันเป็นไมตรีกับเมืองสุโขทัย โดยการส่งเครื่องบรรณาการถวายประจำหรือยกกองทัพช่วยเหลือในยามที่เมืองสุโขทัยมีข้าศึกรุกรานหรือช่วยส่งไพร่พลเป็นกำลังของเมืองสุโขทัย ไปช่วยเมืองอื่นที่ถูกรุกรานในสมัยพ่อขุนรามคำแหงนั้นปรากฏชื่อในจารึกหลายเมือง เช่น เมืองแพร่ เมืองน่าน เมืองพลัว เมือชะวา (เมืองเช่าหรือเมืองหลวงพระบาง) เมืองเวียงจันทร์ เมืองหงสาวดี เมืองสุพรรณภูมิ เป็นต้น

                นอกจากเมืองที่อยู่ในอาณาจักรของเมืองสุโขทัยแล้ว ยังปรากฏว่ามีชื่อตำบลในจารึก (จารึกที่ 9 ก.วัดสรศักดิ์) อยู่ จึงเชื่อว่า น่าจะมีชุมชนในลักษณะตำบล หมู่บ้านเกิดขึ้นบ้างแล้ว เช่น ตำบลดาวขอน เป็นตำบลที่น้าของพญากษัตริย์อาศัยอยู่ (คือน้าของพระมหาธรรมราชาลิไท ชื่อ พระมหาเถรธรรมไตรโลกคุณวาจารย์ ญาณทัสสี จากจารึก( พ.ศ.1955) บ้านไผ่ล้อม บ้านหวด บ้านป่าขามเมือง เป็นต้น