พระเจ้าหรรษวรมันที่ 3

 ครองราชย์ พ.ศ.1603 – 1623 พระองค์เป็นพระอนุชาของ พระเจ้าอุทัยทิตยวรมันที่ 2 ในรัชกาลนี้เกิดเหตุการณ์สงครามกับอาณาจักรจามปา จนเป็นเหตุให้เสียดินแดนแคว้นรอบนอกทางทิศตะวันออก (คือ เวียดนาม) ไป ต่อมาพระองค์สิ้นพระชนม์ในขณะที่บ้านเมืองยังวุ่นวายอยู่พระเจ้าชัยวรมันที่ 6 พ.ศ. 1623 – 1640 พระองค์มีเชื้อสายสืบจากราชวงศ์กษัตริย์ เมืองมหิธรปุระ(ตั้งอยู่บริเวณลุ่มแม่น้ำมูลในอีสานใต้) ดังนั้น จารึกและเทวบรรพตที่สร้างโดยเชื้อพระองค์ มหิธรปุระ จึงมีอยู่ในบริเวณนี้หลายแห่ง ได้แก่ ในจังหวัดนครราชสีมา มีปราสาทหินพิมาย ปราสาทหินพนมวัน  จังหวดบุรีรัมย์ มีปราสาทหินพนมร้อง ดังนั้น พระองค์จึงไม่มีหลักฐานที่เกี่ยวกับเมืองยโศธรปุระ (เมืองพระนคร) เลยพระองค์ครองราชย์อยู่  27 ปี จึง สิ้นพระชนม์

                                                                พระเจ้าธรณินทรวรมันที่ 1

 ครองราชย์ พ.ศ.1650 – 1656 พระองค์ทรงเป็นพระเชษฐา ของพระเจ้าชัยวรมันที่ 6พ.ศ. 1651 ได้มีการสร้างปราสาทหินพิมาย ขึ้นเป็นวัดในพระพุทธศาสนา ลัทธิมาหายาน ศิลปะแบบปาปวน (สร้างลักษณะเดียวกับปราสาทหินนครวัด) แต่มีการสลักเรื่องราวที่เป็นพุทธศาสนานิกายมหายานไว้ด้วย นับเป็นปราสาทหินที่มีขนาดใหญ่โตมาก

                พ.ศ. 1655 (บางแห่งว่า สมัยพระเจ้ายโสวรมันที่ 2) ได้มีการขยายอาณาเขตไปทางตะวันตกถึงดินแดนอาณาจักรมอญทวราราวดี ดินแดนสุวรรณภูมิ ในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา และทำการต่อสู้กับพวกจาม

                มีจารึกกล่าวว่า พระเจ้า ธรณินทรวรมันที่ 1 นั้นไม่ประสงค์ในราชสมบัติ แต่พระองค์ก็ครองราชย์

ได้ 5 ปี จึงถูกพระราชนัดดาของพระองค์ทำการแย่งราชสมบัติ

                พระเจ้าสุริยวรมันที่ 2 ครองราชย์ พ.ศ.1656 – 1693 พระองค์ทรงเป็นพระราชนัดดาของพระเจ้า

ธรณินนทรวรมันที่ 1 พระองค์เป็นกษัตริย์ที่สร้างความเจริญรุ่งเรืองให้อาณาจักรขอม คือ สมัยนี้พระองค์ทรงส่งราชทูตไปเจริญไมตรีกับจักรพรรดิจีน ต่อมาพระองค์ได้ทำการขยายอาณาเขตด้วยการทำสงครามสู้รบและมีชัยชนะมาตลอด จึงทำให้พระองค์ได้รับการยกย่องว่าเป็นกษัตริย์นักรบ และผู้สร้างวัฒนธรรมให้กับอาณาจักรขอม

                พ.ศ.1623 พระเจ้าสุริยวรมันที่ 2 ทรงโปรดให้ทำการสร้างเทวบรรพต (ปราสาทนครวัด) ขนาดใหญ่

ไว้ประจำราชธานี โดยมีรูปแบบสถาปัตยกรรมบนพื้นที่ราบ ที่ยกชั้นเป็นเขาพระสุเมรุ โดยมีปราสาทขนาดใหญ่ และสวยงามที่สุดในศิลปะขอม จนได้รับการยกย่องให้เป็นสิ่งมหัศจรรย์ของโลก

                เนื่องจากพระองค์นับถือศาสนาพราหมณ์ไวษณพนิกายที่แตกต่างจากอดีตกษัตริย์ขอม ที่นับถือ

ศาสนาพราหมณ์ไศวนิกาย ดังนั้นเทวบรรพต (ปราสาทนครวัด) ที่พระองค์สร้างขึ้นนั้น ปราสาท องค์ประธาน

น่าจะสร้างสำหรับประดิษฐานรูปเคารพของพระวิษณุ ดังนั้น ภายในปราสาทแห่งนี้ จึงประกอบด้วยภาพสลักเกี่ยวกับพระวิษณุ

                ในสมัยนั้น พระองค์ทำสงครามมีชัยชนะอาณาจักรจามปาได้ จึงทำให้สามารถขยายอิทธิพลมาทาง

บริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย (อีสาน)

                พระเจ้าธรณินทรวรมันที่ 2 ครองราชย์  พ.ศ.1693-1703 พระองค์เป็นพระญาติของพระเจ้าสุริยวรมันที่ 2 เสด็จครองราชย์ได้ไม่น่านก็เกิดการชิงอำนาจเปลี่ยนแผ่นดินใหม่

                พระเจ้ายโศวรมันที่ 2 ครองราชย์ พ.ศ.1703-1708  น่าจะชิงอำนาจมาจากพระเจ้าธรณินทรวรมันที่ 2

แต่เนื่องจากไม่มีความมั่นคง ขุนนางคนหนึ่งได้คิดกบฏจึงลอบปลงพระชนม์ในที่สุด

                พ.ศ.1655 สมัยพระเจ้ายะโสวรมันที่ 2 นั้นได้มีการขยายอาณาเขตไปทางตะวันตก ถึงดินแดน

อาณาจักรมอญทวราราวดี ดินแดนสุวรรณภูมิในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา และทำการต่อสู้รุกรานพวกจาม

ที่เป็นเพื่อนบ้าน

                พระเจ้าตรีภูวนาทิตยวรมัน  ครองราชย์ราว พ.ศ.1708-1720 เดิมเป็นขุนนางขอม ได้ทำการกบฏชิงอำนาจและลอบปลงพระชนม์กษัตริย์ได้สำเร็จ ครองราชย์ได้ 12 ปี กองทัพของอาณาจักรจามได้เข้าโจมตี      เมืองยโศธรปุระ (เมืองพระนคร) พระองค์ได้ทำการต่อสู้และสิ้นพระชนม์ในสงครามครั้งนี้

                ต่อมา พ.ศ.1720 อาณาจักรขอมเกิดอ่อนแอลงจึงทำให้พวกจามปาเจ้ายึดและทำลายเมืองยโศธรปุระ

ราชธานีของอาณาจักรขอม ทำให้สิ่งศักดิ์สิทธิ์ เทวราชาผู้คุ้มครองราชย์ธานี (ในเทวสถาน) ถูกทำลาย อาณาจักรขอมจึงตกอยู่ในอำนาจของพวกจาม 4 ปี ในที่สุดเจ้าชายชัยวรมันพระโอรสของพระเจ้าธรณินทรวรมันที่ 2

ได้ยกกำลังเข้าสู่รบจนมีชัยชนะพวกจาม และได้สู้รบกับพวกดายเวียด จนขับไล่พวกจามออกไปจาก

แผ่นดินขอม ได้สำเร็จ

                พระเจ้าวรมันที่ 7 ครองราชย์ พ.ศ.1724 – 1763 พระองค์ทรงเป็นพระโอรสของพระเจ้าธรณินทรวรมันที่ 2 เมื่อพระองค์ได้ทำการขับไล่พวกจามออกไปจากเมืองยโศธรปุระ (เมืองพระนคร) แล้วนั้น ได้ยกกองทัพไปตีได้อาณาจักรจามไว้ในอำนาจ เมื่องพระองค์ขึ้นครองราชย์แล้ว ได้ทำการขยายอาณาเขตออกไปกว้างไกลคือ

ทิศเหนือนั้นไปถึงเมืองซายฟอง (ใกล้เวียงจันทร์ของลาว) ทิศตะวันตกถึงบริเวณลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาในภาคกลางของไทย นับเป็นสมัยที่อาณาจักรเขมร มีความเจริญรุ่งเรืองกลับคืนมา

                เนื่องจากเมืองยโสธรปุระเดิม (บริเวณเมืองพระนคร) นั้น พวกจามได้ทำลายสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่คุ้มครอง

ราชธานี (เทวสถาน) จึงทำให้พระองค์ต้องสร้างเทวสถานขนาดใหญ่ขึ้นใหม่หลายแห่ง ได้แก่ ปราสาทบันทายกเดีย (บันทายกุฎี) ปราสาทตาพรหม อุทิศถวายแต่พระราชบิดา ตรงบริเวณที่พระองค์ทำสงครามกับพวกจามและสร้างปราสาทพระขรรค์ ขึ้นตรงที่พระองค์มีชัยชนะพวกจาม สร้างปราสาทนาคพันขึ้นตรงกลางสระชัยตฏากะ

เป็นต้น

                สำหรับภายในเมืองยโศธรปุระเดิมนั้น พระองค์ได้ทำการสร้างเมืองพระนครหลวงขึ้นเป็นราชธานี

แห่งใหม่ และสร้างเทวบรรพตขนาดใหญ่ (ปราสาทบายน) ประจำราชธานีตามราชประเพณี จึงทำให้เมือง

ยโศธรปุระเดิมนั้น ถูกเรียกชื่อใหม่เป็น เมืองพระนครหลวงหรือเมืองพระนครตั้งแต่นั้นมา

                ภายในเมืองพระนครหลวงนั้น พระองค์ทรงโปรดให้ปรับปรุงระบบการชลประทานที่มีอยู่เดิมนั้น

ขึ้นใหม่ โดยการขุดลอกสระน้ำใหญ่ (เรียกว่าสระสรง) แล้วสร้างอ่างเก็บน้ำ ชัยตฏากะ ขึ้น พร้อมกับให้ทำการขุดคูคลองขนาดใหญ่ล้อมรอบเทวสถานและล้อมรอบเมืองพระนครแล้ว ราชธานี โดยให้คูคลองรอบเมืองพระนครหลวงเป็นส่วนหนึ่งของระบบการชลประทาน ที่จัดให้น้ำนั้นสามารถเก็บและให้ไหลเข้าออกได้ตามต้องการ

                ส่วนแหล่งน้ำในแม่น้ำที่ไหลอยู่แคว้นรอบนอกนั้นได้ให้สร้างสะพานศิลาสำหรับข้ามแม่น้ำขึ้นหลายแห่ง สะพานศิลาเหล่านี้แข็งแรงและใช้เป็นเขื่อนกั้นน้ำได้ด้วย และให้ขุดคลองส่งน้ำขึ้นหลายสาย โดยตัดตรงจากแม่น้ำนั้นไปยังที่พื้นที่ทำนาหรือบริเวณที่ทำการเพาะปลูก

                ส่วนบริเวณรอบนอกของเมืองพระนครหลวง ตลอดจนบริเวณแคว้นรอบนอกที่อาณาจักรขอมมี

อำนาจดูแลนั้น พระองค์ได้โปรดให้ทำการสร้างเทวสถานขึ้นหลายแห่งเทวสถานที่สำคัญนั้น ได้แก่

                ปราสาทพระขรรค์กำพงสวาย ใน พ.ศ.1734 พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ทรงสร้างปราสาทพระขรรค์ขึ้น

ทางทิศเหนือของเมองพระนครหลวง ครั้งนั้นพระองค์ได้สร้างจารึกสำคัญไว้ที่ปราสาทนี้ด้วย คือ จารึกปราสาทพระขรรค์ มีข้อความกล่าวถึง พระชัยพุทธมหานาถ ซึ่งเป็นพระพุทธรูปฉลองพระองค์ของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 (สร้างจากเครื่องฉลองพระองค์)  จำนวน 23 องค์ แล้วทรงส่งพระราชทานพระพุทธรูปนี้ไปประดิษฐานตามเมืองต่าง ๆ โดยระบุนามของสถานที่ประดิษฐานไว้ด้วย เชื่อว่าส่วนใหญ่เป็นสถานที่ในบริเวณภาคกลางแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาของไทย ได้แก่ ลโวทยปุระ (ลพบุรี) สุวรรณปุระ (สุพรรณบุรี) ศรีวิทยาปุระ (นครชัยศรี ชัยราชปุระ

(ราชบุรี) ศรีชัยวัชรปุระ (เพชรบุรี) ศัมพูกกะปัฏกะ (ยังไม่ทราบที่สระโกสินารายณ์ที่ราชบุรี) ศรีชัยสิงหปุระ

(บริเวณปราสาทเมืองสิงห์ จ.กาญจนบุรี) เป็นต้น

                จารึกนี้กล่าวถึง การสร้างวหนิคฤหะ (บ้านมีไฟ) 17 แห่งบนเส้นทางที่ตัดมาจากเมืองพระนครหลวง

ราชธานีมายังเมืองพิมาย (ในบุรีรัมย์พบบ้านมีไฟอยู่ 5 แห่ง) และยังระบุถึงที่พักคนเดินทาง (ผู้จาริกแสวงบุญ)

อีก 121 แห่ง ตั้งอยู่ห่างกันประมาณ 15 กิโลเมตร ตามเส้นทางเดินที่มีอยู่ในอาณาจักรขอม (คล้ายที่พักของม้าใช้ส่งหนังสือของจีน) 57 แห่งคืออยู่บนถนนจากเมืองพระนครหลวงไปราชธานีของราชอาณาจักรจามปา 17 แห่ง

อยู่บนถนนจากยโสธรปุระ ไปปราสาทหินพิมาย (ค้นพบแล้ว 8 แห่ง) และอีก 45 แห่งบนเส้นทางเดินไปตามเมืองต่าง ๆ ซึ่งบางแห่งยังหาไม่พบว่าอยู่ที่แห่งใด

                นอกจากนี้ จารึกปราสาทพระขรรค์ ยังระบุด้วยว่า พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ทรงให้สร้างสถานีพยาบาล

102 แห่ง (อโรคยาศาล) ทั่วราชอาณาจักรขอม (ปัจจุบันค้นพบอโรคยาศาลดังกล่าวแล้ว ราว 30 แห่ง)

สถานีพยาบาลดังกล่าว อยู่ใต้ความดูแลของพระไภษัชคุรุไพฑูรย์ประภา และ ปราสาทวัดนคร ปราสาท

ตาพรหมบาตี ปราสาทบันทายฉมาร์ เป็นต้น

                เมื่อพระองค์สร้างเทวสถานขึ้นแล้ว พระองค์ได้โปรดให้สร้างถนนตัดออกไปจากเมืองพระนครหลวง

ออกไปยังแคว้นรอบนอก ที่ทรงสร้างปราสาทเหล่านั้นหลายสาย และตามเส้นทางถนนสายต่าง ๆ เหล่านั้น

ได้โปรดให้สร้าง บ้านมีไฟ (วหนิคฤหะกระโจมไฟ สำหรับเป็นที่พักคนเดินทาง) 17 แห่ง และที่พักคนเดินทาง จำนวน 121 แห่ง

                นอกจากนี้ พระองค์ยังสนพระทัยในการดูแลโรคภัยไข้เจ็บของราษฎร จึงโปรดให้สร้างอโรคยาศาลา

(โรงพยาบาล) จำนวน 120 แห่งในราชธานีแลแคว้นต่าง ๆ เพื่อทำการรักษาราษฎรที่เจ็บป่วย ดังนั้น อโรคยาศาลาของพระองค์ จึงสร้างไว้ในบริเวณภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทยจำนวนมาก ในจารึกปราสาทตาพรหม ได้กล่าวว่าพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 นั้นสร้างอโรคยาศาลา จำนวน 102 แห่งขึ้นตามเมืองต่าง ๆ ทั่วอาณาจักร

สำหรับอโรคยาศาลที่ค้นพบแล้ว ในประเทศไทยตามจังหวัดต่าง ๆ ได้แก่ จังหวัดชัยภูมิพบปราค์ภู่

จังหวัดนครราชสีมาพบปราสาทเมืองเก่า (ตำบลโคราช อำเภอสูงเนิน) และปรางค์ครบุรี (ตำบลครบุรี)

จังหวัดสุรินทร์ พบปราสาทตาเมืองตู๊จ (อำเภอกาบเชิง )เป็นต้น

                พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ทรงเป็นกษัตริย์ที่นับถือพุทธศาสนานิกายมหายาน ดังนั้น สิ่งก่อสร้างในสมัยพระองค์จึงเป็นพุทธสถาน และสามารถสร้างอาณาจักรขอม ให้เจริญรุ่งเรืองจนได้รับการยกย่องว่า

พระองค์ทรงเป็นวีรกษัตริย์ของเมืองพระนครหลวง

                อาณาจักรขอม ได้มีอำนาจบริเวณแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยานั้น ได้ทำการให้มีการสร้างเมืองพระประแดง (บาแดง-คนเดินหมายหรือคนนำข่าว) ให้เป็นเมืองหน้าด่านทางทะเลที่ปากน้ำเจ้าพระยาที่ตั้งมานานนับ

1000 ปี

                ในพุทธศตวรรษที่ 18-19 สมัยพระเจ้าชัยวรามันที่ 7 นั้น พระพุทธศาสนาและศาสนาพราหมณ์ได้ถูกอิทธิพลของศาสนาฮินดูเข้ามาแทนที่

                หลังจากพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 สิ้นพระชนม์แล้ว อำนาจของอาณาจักรขอมที่เคยมีอยู่ในแคว้นรอบนอกนั้นได้เสื่อมอำนาจลงทันที

                พระเจ้าอินทรวรมันที่ 7 ครองราชย์ หลัง พ.ศ.1763 – 1786 พระองค์เป็นพระโอรสของพระเจ้า

ชัยวรมันที่ 7 ไม่ปรากฏหลักฐานถึงเหตุการณ์และพบเรื่องที่เกี่ยวข้องกับรัชกาลของพระองค์น้อยมาก

                พระเจ้าชัยวรมันที่ 8 ครองราชย์ พ.ศ.1786 – 2837 พระองค์ทรงนับถือศาสนาพราหมณ์ จึงโปรดทำการสร้างเทวสถาน (ปราสาทมังคลารถ) ในเมืองพระนครหลวงและเชื่อว่า พระองค์นั้นได้ให้มีทำลายรูปเคารพในพุทธสถานของรัชกาลพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 เสียสิ้น พบว่า ในพุทธสถานนั้นรูปสลักพระพุทธรูปที่อยู่ตามหน้าบัน

ทับหลังเสานางเรียง ถูกกะเทาะทำลายออกจนหมด

                ในขณะนั้น พุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์ ได้เริ่มเผยแพร่เข้ามาในอาณาจักรขอม โดยพระโอรสของ

พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ซึ่งเคยเสด็จไปประทับอยู่ในลังกาวงศ์

                หลังจากที่พระเจ้าชัยวรมันที่ 8 ครองราชย์ อยู่นานประมาณ 50 ปี พระองค์ได้สละราชสมบัติให้ราชบุตรเขยขึ้นครองราชย์ต่อมา

                พระเจ้าศรีนทรวรมัน  ครองราชย์ พ.ศ. 1838-1850 พระองค์เป็นราชบุตรเขยของพระเจ้าชัยวรมันที่ 8 ได้ครองราชย์ต่อเมื่อพระเจ้าชัยวรมันที่ 8 สละราชสมบัติ เมื่อขึ้นครองราชย์นั้น จักรพรรดิจีนได้ส่ง จิวตากวน และ

คณะทูตจากจีน เดินทางมาทวงเครื่องราชบรรณาการ หลังจากคณะทูตจีนเดินทางกลับแล้ว จิวตากวน ได้บันทึกถึงเรื่องราวที่พบเห็นในอาณาจักรแห่งนี้ ซึ่งบันทึกนี้เป็นหลักฐานสำคัญของประวัติศาสตร์อาณาจักรขอม

พระเจ้าศรีนทรวรมันนั้น ครองราชย์ ได้ 12 ปี ก็ทรงสละราชสมบัติ

                พระเจ้าศรีนทรชัยวรมัน ครองราชย์ พ.ศ.1850 – 1870 เป็นพระญาติของพระเจ้าศรีนทรวรมัน

ได้ครองราชย์สืบต่อมา รัชกาลนี้เป็นระยะที่พุทธศาสนานิการเถรวาท ได้เผยแพร่เข้ามาในอาณาจักรขอมและมีบทบาทสำคัญมากขึ้น มีจารึกภาษาบาลีขึ้นครั้งแรก เมื่อ พ.ศ.1852 ก่อนนั้นอาณาจักรขอมมีแต่จารึกภาษาสันสกฤตและภาษาขอมโบราณ พระองค์ครองราชย์อยู่ประมาณ 20 ปี ก็มีเหตุการร์เปลี่ยนแผ่นดิน

                พระเจ้าชัยวรมาทิปรเมศวร ครองราชย์ พ.ศ.1870 พระองค์ครองราชย์สืบต่อมา ไม่ปรากฏเรื่องราวของพระองค์มากนัก ในรัชกาลนี้พบร่องรอยศาสนาพราหมณ์ ไศวนิกาย นั้น ยังเป็นศาสนาประจำอาณาจักรขอมต่อมา แต่เมื่อสิ้นรัชกาล ไม่พบหลักฐานจารึกภาษาสันสกฤต หรืออื่นใดที่เกิดหลังจากนี้ จึงไม่มีเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นกับเมืองพระนครหลวง

                ในพงศาวดารเขมรนั้น กล่าวว่า พ.ศ.1885 นั้น เมืองพระนครหลวง ยังมีพระเจ้านิรวาทบทครองราชย์อยู่ และมีกษัตริย์ครองสืบต่อมาถึงต้นพุทธศตวรรษที่ 20 เมืองพระนครหลวง จึงถูกทิ้งร้าง ภายหลังแม้ว่าจะมีเชื้อพระวงศ์ของกษัตริย์ขอมอยู่และพยายามที่จะฟื้นฟูอาณาจักรขึ้นใหม่ ก็ไม่ได้คิดที่จะฟื้นฟูเมืองพระนครหลวงแห่งนี้กลับคืน

                การสร้างอาณาจักรขอมของชนชาตินี้ในสมัยต่อมา ปรากฏว่าได้มีการย้ายลงตั้งบ้านเมืองที่เมืองศรีสะนธอร์ เมืองอุดงคมีชัย และใน พ.ศ.2408 นั้น ชนชาติเขมรหือกัมพูชา ได้สร้างเมืองพนมเปญ เป็นเมืองหลวงขึ้น ตรงบริเวณที่เป็นศูนย์รวมของแม่น้ำโขง และทะเลสาบใหญ่และผู้นำของกัมพูชา ได้เปลี่ยนมานับถือพุทธศาสนานิกาย เถรวาท เป็นศาสนาประจำชนชาตินี้ และทิ้งเรื่องราวในอดีตของอาณาจักรขอมให้ศึกษากันต่อไป