อโศกมหาราชใช้ขยายอำนาจการปกครองในอินเดีย(2)

การติดต่อกับพ่อค้าและพราหมณ์ที่มาจากอินเดียนั้น มีเมืองโบราณที่สำคัญอยู่หลายแห่งที่เป็นเมืองท่าและมีความสัมพันธ์กับความเชื่อทางศาสนานั้น  เช่น

                เมืองท่าโบราณที่ออกแก้ว  ในเวียดนามตอนใต้  นั้นมีร่องรอยว่าได้มีการติดต่อค้าขายกับอินเดียมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่   ๕-๙  พบว่ามีโบราณวัตถุสมัยอินโด-โรมันอยู่ที่แห่งนี้เมืองนี้แม้ว่าพุทธศาสนาจะมีการประกาศศาสนาหรือทำการเผยแพร่แล้วก็ตาม  ผู้คนหรือชุมชนที่นี่กลับนิยมที่จะนับถือศาสนาพราหมณ์ ไวษณพนิกายมากกว่า

                เมืองสะเทิม (THATON)  หรือเมืองสุธรรมวดี  เมืองหลวงและเมืองท่าของมอญตั้งอยู่ฝั่งตะวันออกของแม่น้ำอิระวดีตอนล่างของเมียนมาร์นั้น  แม้มีหลักฐานในศาสนาวงศ์และพงศาวดารเมืองสะเทิมว่าพระเจ้าอโศกมหาราชได้ส่งสมณทูตเข้ามาเผยแผ่พุทธศาสนาในดินแดนของสุวรรณภูมิ  (ซึ่งเมืองสะเทิมเป็นศูนย์กลาง) นั้น ไม่พบว่ามีโบราณหรือวัตถุหรือศิลปกรรมอันเนื่องในพุทธศาสนาที่มีอายุร่วมสมัยพระเจ้าอโศกมหาราชที่ส่งสมณทูตเข้ามาเลย

                เมืองไบก์ถโน (ไบก์ถโน แปลว่า เมืองพระวิษณุ)  ของชาวปยู  ในเมียนมาร์ตอนกลางนั้นแม้จะพบหลักฐานว่าพุทธศาสนาจากลุ่มแม่น้ำกฤษณา  ซึ่งเป็นศูนย์กลางพุทธศาสนาในอินเดียนั้นได้มีอิทธิพลเผยแพร่เข้าในพุทธศตวรรษที่  ๘-๑๐  นั้น  ไม่ปรากฏว่าพุทธศาสนาพราหมณ์ไวษณพนิกายนั้นมีอิทธิพลมากกว่า และในพุทธศตวรรษที่  ๑๑ นั้นเมืองไบก์ถโนน่าจะเป็นศูนย์กลางศาสนาพราหมณ์

                เมืองอู่อ่างทอง   ตั้งอยู่ภาคกลางของไทยนั้นได้รับอิทธิพลพุทธศาสนามาจากศูนย์กลางคือบริเวณลุ่มแม่น้ำกฤษณา-โคทาวรี  ซึ่งอยู่ภาคตะวันออกเฉียงใต้ของอินเดีย ซึ่งมีพุทธศาสนารุ่งเรืองมาก จนเมืองอู่ทองได้กลายเป็นศูนย์กลางพุทธศาสนารุ่นแรกของอาณาจักรทวาราวดีด้วยเหตุที่พุทธศาสนาจากลุ่มแม่น้ำกฤษณา-โคทาวรีนั้นได้มีการผสมผสานความเชื่อของนิกายต่างๆ มีการแยกนิกายเถรวาท และนิกายมหาสังฆิกะ (นิกายมหายาน) จึงทำให้การสร้างศิลปกรรมเพื่อพุทธศาสนามีคติการสร้างพุทธสถาน เป็นสถูปเจดีย์ และวิหาร แตกต่างกันซึ่งพบว่าโบราณสถานที่เมืองอมราวดีและเมืองนาคารซุนโกณฑะนั้น บางนิกายนิยมสร้างเจดีย์ขนาดใหญ่ (มหาเจดีย์) บางนิกายสร้างแต่สถูปเจดีย์ บางนิกายเริ่มสร้างพระพุทธรูปแบบอินเดียทางเหนือเรียกแบบอมราวดี และมีการสร้างสัญลักษณ์แทนเรื่องราวในพุทธประวัติ เช่น  ธรรมจักร  รอยพระบาท  พร้อมกับสร้างพระพุทธรูปจนมีนิกายพุทธอื่นๆ ที่เคยต่อต้านการสร้างพระพุทธรูปนั้นต่างยอมรับคตินี้ในที่สุด

                ดังนั้นตั้งแต่พุทธศตวรรษที่  ๘-๑๒  เมืองอมรวดีและเมืองนาคารซุนโกณฑะ จึงกลายเป็นศูนย์กลางสำคัญของการสร้างพระพุทธรูป และมีพระสงฆ์จากภูมิภาคต่างๆ ของอินเดียและลังกา  มาพำนักจนเป็นศูนย์กลางของพระสงฆ์ ครั้นเมือ่พุทธศาสนาจากบริเวณศูนย์กลาง  ลุ่มแม่น้ำกฤษณา-โคทาวรี  ได้เผยแพร่มายังแถบเอเซียตะวันออกเฉียงใต้นั้นจึงทำให้พุทธศาสนานิกายเถรวาทจากลังกา  นิกายมหิศากยะที่แยกจากนิกายเถรวาท นิกายต่างๆ เช่น นิกายไจตยกะ  นิกายพหุศรูติยะ นิการอประมหาวินะ-เสลิยะ  ซึ่งแยกจากนิกายมหาสังฆิกะ(ต่อมาเป็นนิกายมหายาน)  เป็นต้นเผยแพร่ในชุมชนโบราณสมัยทวาราวดี ทำให้เกิดการสร้างสัญลักษณ์แทนพระพุทธเจ้าขึ้นจำนวนมาก  ได้แก่ธรรมจักรขนาดใหญ่อยู่บนยอดเสาพบที่เมืองอู่ทองพระพุทธรูปบูชาขนาดใหญ่ คือพระศิลาขาว  เจดีย์ขนาดใหญ่ที่จุลประโทณพระประโทณเจดีย์  และมหาสถูปเก่าที่พระปฐมเจดีย์ (ปัจจุบันอยู่ในครอบองค์ปฐมเจดีย์ปัจจุบัน)  เจดีย์วัดพระเมรุ เจดีย์ทวาราวดีเก่าที่เจดีย์อนุสรณ์ดอนเจดีย์สร้างครอบไว้ (สุพรรณบุรี)  เป็นต้น

                นอกจากนั้นยังพบว่าในสมัยทวาราวดีนั้น ได้รับเอาอิทธิพลของพระพุทธศาสนานิกายมหายานที่เจริญรุ่งเรืองอยู่ในภาคเหนือและภาคตะวันออกของอินเดีย สมัยราชวงศ์คุปตะ (พุทธศตวรรษที่ ๙-๑๑ )  และหลังราชวงศ์คุปตะคือสมัยราชวงศ์กษัตริย์ปะและราชวงค์ไมตรกะ (พุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๕)  เข้ามาด้วย  ความเชื่อนั้นคือ อินเดียนิยมสร้างพระธาตุเจดีย์เพื่อบรรจุพระบรมสารีริกธาตุและอุทเทสิกเจดีย์หรือสถูปจำลอง  ที่นักจาริกแสวงบุญผู้เดินทางไปนมัสการสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ของพุทธศาสนานั้นนิยมสร้างด้วยหินดินเผา  หรือโลหะ   ไว้ในสถานที่ต่างๆ เพื่ออุทิศไว้ในพุทธศาสนา  ส่วนผู้ที่ไม่สามารถสร้างสถูปเจดีย์ก็จะนิยมทำเป็นแผ่นดินเผาจารึก คาถา เย ธมาที่ถือว่าเป็นหัวใจพระพุทธศาสนา

                ดังนั้นชุมชนสำคัญในอาณาจักรทวาราวดีโดยเฉพาะบริเวณลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาตอนล่างจึงมีการสร้างธรรมจักรตั้งบนเสาหรือฐานรองรับ  สร้างพระพุทธรูป  และนิยมจารึก คาถา  เย  ธมมา  ไว้บนฐานพระพุทธรูป บนพระพิมพ์ดินเผา บนบาตรดินเผาบนสถูปจำลอง บนแท่งหิน บนแผ่นอิฐ และผนังถ้ำ ซึ่งพบมากอยู่ในบริเวณเมืองโบราณ เขตนครปฐม สุพรรณบุรี ลพบุรี เป็นต้น และยังพบว่ามีจารึกข้อความอื่นปรากฏในชุมชนโบราณอื่นๆ อีกหลายแห่ง เช่น จารึกอักษรปัลลวะที่เมืองบึงคอกช้างในอุทัยธานี จารึกว่าวาระปรัชญาวาระ (สมัยที่ปรัชญาเป็นเลิศ)  บุญญสิคลา (บุญย่อมส่งเสริมนักพรต)  ปสิณาวุ (จงไปทางนี้)  เป็นต้น

                สำหรับการจารึกอักษร เย ธมมา นั้นถือว่าเป็นข้อความนิยมที่คัดมาจากพระไตรปิฎกภาษาบาลี  ปรากฏในพระสุตตันตปิฎก เรื่อง ปฎิจจสมุทบาทกับพระธรรมบทและมหาวรรคในวินัยปิฎก  ถือว่าเป็นหัวใจพระพุทธศาสนาเรื่องนี้หลวงจีนอี้จิงได้กล่าวไว้ว่า ชาวพุทธอินเดียมีความเชื่อในหลักธรรมคำสอนในปฏิจจสมุทบาทและคาถา เย ธมมา เป็นหัวใจพระพุทธศาสนาดังนั้นเมื่อมีการสร้างพระพุทธรูป  ชาวพุทธก็จะนิยมบรรจุพระอิฐธาตุของพระพุทธเจ้าหรือหลักธรรมคำสอนในปฏิจจสมุปบาทหรือคาถา เย ธมมา ไว้ภายในพระพุทธรูปหรือสถูปนั้น

                คาถา  เย  ธมมา  จึงมีความสำคัญเทียบเท่าพระอัฐิธาตุของพระพุทธเจ้า ชาวทวาราวดีจึงนิยมที่จะสร้างเคารพบูชาในพุทธศาสนาเช่นเดียวกัน  ดังนั้นคติการสร้างเจดีย์บรรจุพระอัฐิธาตุพระพุทธเจ้าจึงเป็นสิ่งแสดงความสำคัญของกษัตริย์หรือผู้นำอาณาจักร

                การสร้างงานศิลปกรรม    ด้วยเหตุที่สมัยทวาราวดีได้นำรูปแบบการสร้างสถูปหรือเจดีย์มาจากพุทธศาสนา (นิกายเถรสวาท)  สมัยราชวงศ์คุปตะและหลังราชวงศ์คุปตะกล่าวคือ

                ในพุทธศตวรรษที่  ๑๐-๑๓  นั้นในอินเดียภาคตะวันตกนั้นอาณาจักรวัลลภี  มีพุทธศาสนานิกายสามมิตียะเจริญรุ่งเรืองมากจึงมีการสร้างมหาสถูปบรรจุพระธาตุของพระพุทธเจ้าที่เมืองเดฟนิโมริ  ในแคว้นคุชราต  อยู่ภาคตะวันออกของอินเดียนั้นสร้างโดยกษัตริย์ราชวงศ์กษัตริย์ปะ  (ชาวศกะ)  ที่สืบต่อราชวงค์ไมตรกะแห่ง  อาณาจักรวัลภีซึ่งเป็นศูนย์กลางพุทธศาสนานิกายสามมิตียะ  ที่แยกมาจากนิกายเถรวาท  ดังนั้นมหาสถูปแห่งนี้จึงเป็นต้นแบบของสถูปทรงกลมตั้งนบฐานสี่เหลี่ยมจัตุรัสชั้นเดียวที่สร้างขึ้นในสมัยทวาราวดี พบว่ามีโบราณสถานแบบนี้ในชุมชนโบราณหลายแห่ง  โบราณสถานที่บ้านโคกไม้เด่น อำเภอพยุหะคีรี  จ. นครสวรรค์  เป็นต้น

                ส่วนการสร้างเจดีย์ทรงกลมบนฐานสี่เหลี่ยมจัตุรัสชั้นโดยลดหลั่นกันหรือสร้างชั้นเดียวแล้วมีบันไดทางขึ้นด้านหนึ่ง (ด้านตะวันออก)  ไปยังฐานชั้นบนนั้น บริเวณฐานนั้นมีช่องหรือซุ้มสำหรับประดับด้วยแผ่นดินเผาภาพนูนดำพระพุทธรูปประทับนั่งปางสมาธิ พบว่ามีการสร้างสถูปเจดีย์แบบนี้ที่แหล่งโบราณคดีบ้านคูบัว  นราชบุรี  ซึ่งเป็นอิทธิพลรูปแบบสถูปในพุทธศตวรรษที่  ๙-๑๓  สมัยราชวงค์คุปตะหรือหลังคุปตะ  แบบเดียวกับมหาสถูปที่เมืองเดฟนิโมริ

                ภาพจำหลักที่ประดับในซุ้มหรือ๙องบนสถูปเจดีย์ชั้นบนนั้น ต่อมาได้มีการสร้างเป็นภาชนะดินเผาหรือภาพปูนปั้นบ้าง  เล่าเรื่องตามพุทธตำนาน ประกอบภาพเทวดา ภาพอมนุษย์  และสัตว์ต่างๆ ในจินตนาการ (สัตว์หิมพานต์) ประดับลวดลายใบไม้หรือลายจำหลัก แบบเดียวกับแผ่นภาพที่พุทธสถานปหรรปุระที่เมืองไมนามติ  ในแคว้นเบงกอล (บังคลาเทศ) หรือปากีสถานตะวันออก) ซึ่งเป็นรูปแบบที่นิยมในพุทธศตวรรษที่  ๑๔ และผังเจดีย์ที่วัดพระเมรุ จ.นครปฐมนั้นรูปแบบใกล้เคียงกับพุทธสถานปหรรปุระ

                สำหรับสมัยทวาราวดีนั้น พบแผ่นภาพปั้นดินเผา ที่โบราณสถานหลายแห่ง เช่น จุลประโทณ จ.นครปฐม  บ้านคูบัว  จ.ราชบุรี บ้านโคกไม้เดนที่  อ.พยุหะ จ.นครสวรรค์ บ้านเก่า อ.ลานสัก  จ.อุทัยธานี  เป็นต้น

                พระพุทธรูปที่เป็นประติมากรรมในพุทธศาสนาตามความเชื่อของนิกายมหายานนั้นได้มีการสร้างพระพุทธรูปขนาดใหญ่เป็นพระพุทธรูปประทับนั่งห้อยพระบาทตามแบบยุโรปหรือแบบพุทธคยา พบที่พระพุทธรูปนี้ที่โบราณสถานวัดพระเมรุ  เป็นพระพุทธศิลาขาวประจำซุ้มสี่ทิศ ต่อได้บูรณะอันเชิญไปประดิษฐานที่บริเวณพระปฐมเจดีย์ และในพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ พระพุทธรูปนั่งที่ผนังถ้ำเขาคูบัว  จ.ราชบุรี ซึ่งเป็นพระพุทธรูปแบบที่นิยมสร้างกันในพุทธศาสนานิกายมหายาน   ที่มีการสร้างพระพุทธรูปนี้อยู่ในอินเดียตอนเหนือที่เมืองสารนาถ และถ้ำอชันตา ถ้ำเอ็นลูร่าในอินเดียภาคตะวันตก

                นอกจากนี้ในชุมชนโบราณสมันทวาราวดีแถบทุกแห่งนิยมสร้างพระพิมพ์ดินดิบหรือพระพิมพ์ดินเผา มีขนาดต่างกันจากขนาดใหญ่เท่าฝ่ามือจนขนาดย่อมลงลา เป็นประติมากรรมรูปพระพุทธเจ้าปางปาฏิหาริย์และเทศนาพระสัทธรรมปุณฑริกุตร บนเขาคิชกูฏตามคติความเชื่อของพุทธศาสนามหานิกาย พบมากที่เมืองนครปฐมโบราณ เมืองอู่ทอง เมืองคูบัว บางองค์มีอักษร เย  ธมมา  กำกับด้วย พระพิมพ์นี้เป็นรูปแบบที่ชุมชนโบราณสมัยทวาราวดีรับมาจากอินเดียในพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๓  สมัยหลังราชวงศ์  คุปตะ พบที่ถ้ำการ์ลี และถ้ำกันเหริ สำหรับในไทยนั้น พบพระพิมพ์ดินเผานี้พบอยู่ในถ้ำแห่งหนึ่ง ในอ.บ้านไร่ จ.อุทัยธานี

                สรุปแล้วชุมชนโบราณสมัยวาราวดีนั้นมีการสร้างศิลปกรรมเลียนแบบอย่างอินเดียแต่จะรับเอาคติความเชื่อมาจากพุทธศาสนานิกายเถรวาทหรืออนิกายมหายานแล้ว ยังมีการพัฒนาความคืดสร้างรูปแบบของตนเองเพื่อสื่อความหมายให้กับชุมชนสมัยทวาราวดี เช่นงานประติมากรรมรูปพระพุทธเจ้าประทับยืนเหนือพนัสบดีโดยมีพระหัตถ์ทั้งสองทำปางวิตรกะหรือปางแสดงธรรมมีทั้งแบบประทับยืนองค์เดียวและมีประทับนืยหลายองค์นั้น เป็นอิทธิพลพุทธศาสนานิกายมหายานตันตระที่รุ่งเรืองอยู่ในอินเดียภาคตะวันออกเฉียงเหนือ  เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๕  สมัยราชวงศ์ปาละ

                ความเชื่อในหลักธรรมคำสั่งสอนนั้นพบว่าสมัยทวาราวดีนิยมหลักธรรมของนิกายเถรวาทตามเดิม พบว่าจารึกหลักทำคำสั่งสอนส่วนใหญ่นั้นเป็นภาษาบาลีที่คัดจากพระไตรปิฏิกของนิกายเถรวาท เหมือนกับผู้คนในสมัยทวาราวดีนั้นไม่นิยมหลักธรรมของนิกายมหายานมากนัก

                ดังนั้นดินแดนสุวรรณภูมิจึงมีอาณาจักรที่เกิดใหม่และเสื่อมลง ซึ่งเป็นไปตามเหตุการณ์ของยุคสมัย ที่มีการแผ่อำนาจเข้ายึดครองและเผยแพร่วัฒนธรรมเข้าจูงใจผู้คนให้เอาอย่างจนกลายเป็นพลเมือง (คือร่วมวัฒนธรรม) เดียวกัน เพื่อเป็นสื่อกลางให้ผู้คนหรือมนุษยชาตินั้นยอมรับและอยู่ร่วมสังคมกันได้  กลุ่มคนจึงต่างพากันอพยพหาแหล่งทำกินและย้ายถิ่นไปสู่รากฐานแห่งใหม่ที่เห็นว่าดีกว่า ในที่สุดก็กลายเป็นพลเมืองหรือชุมชนของอาณาจักรที่มีความมั่นคงต่อไป