อาณาจักรทวาราวดี

พุทธศตวรรษที่ ๑๑ – ๑๖

                อาณาจักรทวาราวดีนั้นถือว่าเป็นรากฐานสำคัญของวัฒนธรรมแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา บริเวณตอนกลางของประเทศไทย เมื่อ ๔,๐๐๐ ปีมาแล้วนั้น ได้มีชุมชนโบราณของมนุษย์อาศัยอยู่บริเวณนี้มาก่อน ตั้งแต่ภาคกลางตอนล่างด้านตะวันตก ซึ่งเป็นที่ราบลุ่มแม่น้ำแควน้อย แควใหญ่ ลุ่มแม่น้ำแม่กลอง ลุ่มแม่น้ำท่าจีน ไปจีนถึงภาตกลางตอนบนด้านเหนือ ซึ่งเป็นพื้นทีราบขนาดใหญ่ที่มีบริเวณปากน้ำโพ แม่น้ำเจ้าพระยา แม่น้ำมะขามเฒ่า แม่น้ำลพบุรีนั้น

สมัยโบราณนั้นได้พบว่าเป็นบริเวณดังกล่าวนั้นได้เป็นที่ตั้งของเมืองโบราณทั้งของอาณาจักรทวาราวดี และอาณาจักรสุวรณภูมิมาก่อน กล่าวคือ ได้พบว่ามีเมืองโบราณยุคอาณาจักรทวาราวดีนั้นตั้งอยู่ในพื้นที่หลายแห่งทั่วไป เช่น จังหวัดนครปฐม กาญจนบุรี ราชบุรี สุพรรณบุรี อุทัยธานี ชัยนาท นครสวรรค์และลพบุรี เป็นต้น

บริเวณด้านตะวันออกแถบลุ่มแม่น้ำบางปะกงนั้น ได้พบร่องรอยว่ามีการตั้งชุมชนโบราณมาก่อนในสังคมเกษตรกรรม

สมัยก่อนประวัติศาสตร์เมื่อ ๓,๐๐๐ – ๒๐๐๐ ปีมาแล้ว มนุษย์ในยุคโลหะนั้นได้ขยายตัวไปยังพื้นที่ภาคกลางตอนล่างที่มีแม่น้ำเจ้าพระยากว้างใหญ่ เป็นบริเวณดินแดนสามเหลี่ยมที่อุดมสมบูรณ์เหมาะสำหรับการเพาะปลูก โดยเฉพาะการทำนาข้าวที่ต้องอาศัยน้ำจากแม่น้ำขึ้นมาเลี้ยงต้นข้าวให้เติบโต

ดังนั้นบริเวณตั้งแต่ปากน้ำโพลงมาตามลำแม่น้ำเจ้าพระยา จนถึงปากน้ำที่ออกไปยังทะเลอ่าวไทยนั้น พื้นดินดังกล่าวจึงเป็นดินตะกอนอันเกิดจากแม่น้ำเจ้าพระยา แม่น้ำแม่กลอง แม่น้ำท่าจีน แม่น้ำลพบุรี แม่น้ำป่าสัก และแม่น้ำบางปะกง ด้วยเหตุนี้ในฤดูน้ำหลาก จึงมีน้ำหลากไหลท่วมพื้นดินทำให้มีตะกอนดินและน้ำทั่วถึงนาข้าว ถือว่าเป็นแหล่งเกษตรสมบูรณ์ที่สามารถทำนาปลูกข้าว ในผลผลิตที่มีข้าวออกรวงเหลืองอร่ามเต็มท้องทุ่ง

นอกจากนี้ ในพื้นดินบางแห่งโดยเฉพาะบริเวณอำเภอโคกสำโรง อำเภอเมือง จังหวัดลพบุรีนั้น พบว่ามีแหล่งแร่ทองแดงและแร่เหล็กอยู่จำนวนมาก และมีจำนวนมากพอที่จะนำมาถลุงทำเครื่องมือเครื่องใช้และเครื่องประดับสำริด เป็นสินค้าส่งออก

ความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรแผ่นดินจากการเป็นแหล่งเพาะปลูกกว้างใหญ่ไพศาลและมีแหล่งน้ำสมบูรณ์ ตลอดจนได้มีสินแร่ที่สามารถเอื้อประโยชน์ด้านโลหกรรมนั้น ได้ทำให้ชนชาติที่มีเชื้อสายมองโกลลอยด์ ได้พากันมาอาศัยอยู่ในบริเวณนี้ และอยู่กระจัดกระจายอยู่ตามพื้นที่ต่างๆ ทั้งด้านฝั่งตะวันออกและฝั่งตะวันตกของแม่น้ำเจ้าพระยา จนมีจำนวนประชากรหนาแน่นขึ้น

กลุ่มคนที่อาศัยอยู่พื้นที่ด้านตะวันออกนั้นได้พากันตั้งถิ่นฐานเป็นชุมชนอยู่บริเวณลุ่มแม่น้ำบางปะกงและบริเวณลุ่มแม่น้ำลพบุรีและแม่น้ำป่าสัก

ชุมชนที่อาศัยอยู่พื้นที่ด้านตะวันตกนั้นได้พากันตั้งถิ่นฐานออยู่บริเวณลุ่มแม่น้ำกลองและแม่น้ำท่าจีน อาชีพหลักของชุมชนโบราณเหล่านี้คือ การทำนาปลูกข้าวที่ต้องอาศัยการท่วมของน้ำในแม่น้ำ และนอกจากนี้ชุมชนแถบลุ่มแม่น้ำป่าสักและแม่น้ำลพบุรีนั้น ได้มีการถลุงเหล็กและทองแดง ส่งเป็นสินค้าแร่ไปค้าขายแลกเปลี่ยนด้วย

ชุนชนแถบแม่น้ำบางปะกงและแม่น้ำท่าจีนก็มีความสามารถจับปลาหาหอยจากแม่น้ำและชายทะเลโดยนำเปลือกหอยทะเลมาทำเครื่องมือ เครื่องใช้ และเครื่องประดับเป็นสินค้าด้วยพบว่ามีการนำเปลือกหอยทำกำไล ทำแผ่นวงกลมเจาะรูแขวนหน้าอก และทำลูกปัดหอย

ชุมชนที่อยู่ตามลุ่มแม่น้ำเหล้านี้ เมื่อ ๓,๐๐๐ ปีมาแล้วนั้นได้มีการติดต่อแลกเปลี่ยนสินค้ากันทั้งเส้นทางบกและเส้นทางน้ำเส้นทางที่ใช้เดินทางน้ำนั้นนอกจากล่องเรือไปตามลำแม่น้ำแล้วยังนิยมเดินเรือเลียบไปตามชายฝั่งทะเลด้านตะวันออกเฉียงใต้ ต่อมาเมื่อประมาณ ๒,๐๐๐ ปีมาแล้วหรือ ๕๐๐ ปีก่อนคริสต์ศักราชนั้น ชุมชนบริเวณตอนกลางหรือที่ราบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยานั้นได้มีการติดต่อแลกเปลี่ยนสินค้ากันกับชุมชนที่เดร่วมสมัยในพื้นที่แถบเวียดนามและจีนตอนใต้ พร้อมกันกับได้มีการติดต่อกับอินเดีย และกลุ่มประเทศเมดิเตอร์เรเนียบและเปอร์เซีย ที่เดินทางเข้ามาค้าขายบริเวณนี้เช่นกัน

พุทธศตวรรษที่ ๓ หรือ ๓๐๐ ปีก่อนคริสต์ศักราช สมัยก่อนประวัติศาสตร์ยุคโลหะตอนปลายนั้น ได้ปรากฏว่าบริเวณครอบคลุมไปถึงบริเวณใกล้เคียง คือ อำเภอไทรโยคและอำเภอพนมทวนด้วยพบว่ามีแหล่งโบราณคดีริมแควน้อย แหล่งโบราณคดีบ้านเก่า แหล่งโบราณคดีบ้านดอนตาเพชร โดยมีนักโบราณคดีได้สำรวจวัตถุสมัยก่อนประวัติศาสตร์จากวัฒนธรรมอินเดียทางมาอยู่ในบริเวณดังกล่าวด้วย

นอกจากนี้พื้นที่ในจังหวัดลพบุรียังได้เป็นศูนย์กลางสินค้าจากวัฒนธรรมอินเดียอีกแห่งหนึ่ง คือพบแหล่งโบราณคดีที่ศูนย์การทหานปืนใหญ่ ซึ่งพบโบราณวัตถุเช่นเดียวกันกับที่พบในดอนตาเพชร ด้วยเหตุนี้ในบริเวณภาคลางตอนล่างนั้น พ่อค้าชาวอินเดียและกลุ่มเมดิเตอร์เรเนียนและเปอร์เซียน่าจะได้เดินทางเข้ามาติดต่อค้าขายด้วย โดยการเดินเรือขึ้นมายังบริเวณดังกล่าว ที่เชื่อกันว่าบริเวณนี้ เคยเป็นบริเวณปากน้ำที่เรือในสมัยโบราณสามารถขึ้นไปค้าขายจนถึงบริเวณปากน้ำโพ (จังหวัวนครสวรรค์)

พุทธศตวรรษที่ ๕ – ๙ นั้นเป็นช่วงที่สินค้าของชาวอินเดีย สมัยอินโด- โรมัน (อินเดียทำเลียนแบบโรมัน) ได้นำเข้ามาซื้อขายแลกเปลี่ยนในบริเวณศูนย์กลางการค้าดังกล่าวมากขึ้นและได้กระจายไปตามแหล่งชุมชนที่อยู่ภาคกลางตอนล่าง ในบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำแม่กลองและแม่น้ำท่าจีน คือ พบว่ามีแหล่งโบราณคดีที่พงตึก เมืองโบราณอู่ทอง เมืองนครปฐมโบราณ(นครชัยศรี) และบริเวณลุ่มแม่น้ำป่าสักแม่น้ำลพบุรีก็มี เมืองโบราณที่บ้านจันเจน แหล่งโบราณคดีเนิมมะกอก แหล่งโบราณคดีท่าแค และบริเวณลุ่มแม่น้ำบางประกง คือ แหล่งโบราณคดีโคกระกา เมืองศรีมโหสถ เป็นต้น

ชาวอินเดียที่เดินทางมาติดต่อกับชุมชนโบราณในอาณาจักนทวาราวดีนั้น มีทั้งพ่อค้าและนักบวช ที่มาจากศาสนาพราหมณ์และศาสนาพุทธ เดินทางติดตามมาพร้อมกับเรือสินต้าของพ่อค้าหรือตามพ่อค้าเดินทางเข้ามานั้น ได้เข้ามาตั้งฐานบ้านเรือนอยู่ในเมืองต่างๆ โดยนำเอาความเชื่อในศาสนา ขนบธรรมเนียมประเพณีที่เคยปฏิบัติอยู่มาดำรงชีวิตและเผยแพร่วัฒนธรรมนั้นจนเป็นที่ศรัทธาเลื่อมใสของชนพื้นเมือง ต่อมาอาณาจักรทวาราวดีได้นำเอาพระพุทธศาสนาและวัฒนธรรมของอินเดียโบราณไปเสริมความเจริญของบ้านเมืองจนมีความนิยมแพร่หลาย

                ในสมัยก่อนพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ดินแดนอาณาจักรสุวรรณภูมินั้นได้ถูกครอบครองโดยแคว้นอิศานุปุระของอาณาจักรฟูนันสลายตัวลงในพุทธศตวรรษที่ ๑๑ นั้น ได้มีชนชาติอีกพวกหนึ่งแตกต่างกับชาวเจนละ ในด้านศาสนาและศิลปกรรม ได้มีอิทธิพลเข้าครอบครองดินแดนทางตะวันตกของอาณาจักรเจนละ ตั้งแต่เมืองเพชรบุรี เมืองราชบุรีขึ้นไปทางเหนือจนถึงเมืองลำพูนได้

จดหมายเหตุของภิกษุจีนชื่อเหี้ยนจั๋งหรือพระถังซัมจั๋ง (Hieun Tsing) ซึ่งเดินทางจากเมืองจีนไปประเทศอินเดียทางบก ราว พ.ศ. ๑๑๗๒ – ๑๑๘๘ และภิกษูจีน อี้จิง (I – Sing) ได้เดินทางอินเดียไปทางทะเลในช่วงเวลาต่อมานั้น ได้เรียกอาณาจักรใหญ่แห่งนี้ตามสำเนียงชนพื้นเมืองในอินเดียว่า โลโปตี้ หรือจุยล่อพัดดี้ (ทราวาวดี) เป็นอาณาจักรที่ตั้งอยู่ระหว่างเมืองศรีเกษตร (อยู่ในพม่า) ไปทางตะวันออกกับเมืองอิศานปุระ (อยู่ในเขมร) ปัจจุบันก็คือส่วนที่เป็นดินแดนภาคกลางของประเทศไทย

พงศาวดารจีนสมัยราชวงค์ฮั่น ได้กล่าวถึงดินแดนแห่งนี้ไว้ว่า “สามารถเดินเรือจากเมืองกวาวตุ้งถึงอาณาจักรทวาราวดีได้ในเวลา ๕ เดือน”

หลักฐานทางโบราณคดีที่พบในสมัยพุทธศคตวรรษที่ ๑๑ – ๑๓ คือเหรียญเงินเส้นผ่าศูนย์กลาง ๑๙ ม.ม พบที่นครปฐม และอู่ทองนั้น พบว่ามีอักษรจารึกไว้ว่า “ศรีทวาราวดีศวร” และ มีรูปหม้อน้ำกลศอยู่อีกด้านหนึ่ง จึงทำให้เชื่อได้ว่า ชนชาติมอญโบราณนั้นได้ตั้งอาณาจักรทวาราวดีสำคัญหลายแห่งได้แก่

เมืองนครชัยศรี (นครปฐมโบราณ น่าจะเป็นศูนย์กลางของอาณาจักรในลุ่มแม่น้ำท่าจีน) เมืองอู่ทอง (จังหวัดสุพรรณบุรีในลุ่มแม่น้ำท่าจีน) เมืองพงตึก (จังหวัดกาญจนบุรี ในลุ่มแม่น้ำแม่กลอง) เมืองละโว้ (จังหวัดลพบุรีในลุ่มลพบุรี) เมืองคูบัว (จังหวัดราชบุรีในลุ่มแม่น้ำปแม่กลอง) เมืองอู่ตะเภา อ.มโนรมย์ จังหวัดชัยนาท ในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา) เมืองบ้านด้าย (ต.หนองเดต่า อ.เมือง จ.อุทัยธานีในแควตากแดด) เมืองซับจำปา จังหวีดชัยนาทในลุ่มแม่น้ำป่าสัก) เมืองขีดขิน (อยู่ในจังหวัดสระบุรี) และบ้านคูเมือง (ที่อำเภออินทรบุรี จังหวัดสิงห์บุรี)

นอกจากนี้ยังพบว่ามีเมืองโบราณสมัยอาณาจักรทวาราวดีอีกหลายแห่ง เช่น ที่บ้าน หนองปรง อำเภอเขาย้อย จังหวัดเพชรบุรี รวมทั้งหมู่บ้านในเขตอำเภอบ้านหมี่ และโคกสำโรงจังหวัดลพบุรี เป็นต้น