ความสัมพันธ์ของขอมและเจนละ (พุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๙)

                อาณาจักรเจนละ หรือเจิ้นละ อยู่ท่างตะวันตกเฉียงใต้ ของอาณาจักรหลินยี่ (จามปา) ปัจจุบันนี้คือประเทศกัมพูชาและดินแดนภาคอีสานตอนใต้ของประเทศไทย แถบลุ่มแม่น้ำมูลซึ่งเป็นพื้นที่ของจังหวัดอุบลราชธานี จังหวัดศรีสะเกษ เดิมนั้นอาณาจักรเจนละเป็นเมืองขึ้นของอาณาจักรฟูนัน ต่อมาได้มีพวกเจนละกำลังกล้าแข็งขึ้นจึงประกาศอิสรภาพในพุทธศตวรรษที่ ๑๑

เจ้าชายจิตรเสน แห่งอาณาจักรเจนละ (ต่อมาครองราชย์เป็นพระเจ้ามเหนทรวรมัน)ได้ยกทัพไปรุกรานอาณาจักรฟูนัน แถบฝั่งแม่น้ำโขงและแม่น้ำมูล ในระหว่าง พ.ศ. ๑๑๑๐-๑๑๕๐ ในสมัยนั้นพระโอรสของพระองค์คือ พระเจ้าอิศนวรมัน ได้ทำการปราบปรามและครอบครองดินแดนของอาณาจักรฟูนันได้ทั้งหมด ทรงตั้งเมืองอิศานปุระ ขึ้นทางเหนือของเมืองกัมปงธมโดยมีปราสาทสัมโบร์ไพรกุกเป็นสัญลักษณ์

ชนชาติเจนละ เป็นต้นตระกูลของเขมรโบราณหรือขอม พลเมืองของอาณาจักรเจนละประกอบด้วยชนเผ่าขอมในเขมร และขอมที่อพยพมาตามลำแม่น้ำโขง กับพวกจามจากเมืองจำปาศักดิ์ ชนชาตินี้ได้รับวัฒนธรรมสืบมาจากอาณาจักรฟูนัน เช่น การสร้างวัดบนภูเขาการใช้น้ำเพื่อการเกษตร และลัทธิที่นับถือกษัตริย์นั้นเป็นผู้แทนอารยธรรมจากอินเดีย

อาณาจักรเจนละ ตั้งศูนย์กลางอยู่ตอนเหนือของทะเลสาบเขมร มีเมืองหลวงอยู่ใกล้เมืองกำปงธมในปัจจุบัน ชนชาติเจนละแบ่งออกเป็นสองพวกคือ

พวกเจนละบก อยู่ในที่สูง อยู่บริเวณดินแดนลาวตอนใต้ เช่น เมืองโคตรบอง เมืองเศรษฐปุระ (บริเวณปราสาทวัดภู แขวงจำปาสัก ) เมืองสุวรรณเขต แขวงท่าแขก ประเทศลาว

ส่วนพวกเจนละน้ำ อยู่บริเวณทะเลสาบเขมรประกอบด้วย เมืองสวายเรียง เมืองกระเตี้ยและเมืองเสียราฐ เมืองศรีมโหสถ (อยู่ในอำเภอโคกปีบ จังหวัดปราจีนบุรี)

                ในพุทธศตวรรษที่ ๑๒ -๑๗ อาณาจักรขอมมีอิทธิพลแผ่ขยายไปทั่วแหลมทองหรือดินแดนสุวรรษภูมิ จึงมีการสร้างปราสาทหินขึ้นตามยุคสมัยไว้หลายแห่ง เช่น

·        ปราสาทภูมิโปน ที่ บ้านปูมิโปน ตำบลดม อำเภอสังขะ จังหวัดสุรินทร์ (สมัยสัมโบร์ไพรกุก อาณาจักรเจนละ พุทธศตวรรษที่ ๑๑ – ๑๒)

·        ปราสาทสังข์ศิลปะชัย ที่ ต.บ้านจารย์ อำเภอสังขะ จังหวัดสุรินทร์

·        ปราสาทเขาน้อยตำบลคลองน้าใส อำเภออรัญญปรเทศ จังหวัดสระแก้ว (สมัยไพรกะเม็ง อาณาจักรเจนละ พุทธศตวรรษที่ ๑๒ -๑๓)

·        ปราสาทเขาพระวิหาร ใกล้จังหวัดศรีสะเกษ (พุทธศตวรรษที่ ๑๕ พระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑)

·        ปราสาทเมืองต่ำที่จังหวัดบุรีรัมย์ (พุทธศตวรรษที่ ๑๕ – ๑๖)

·        ปราสาทหินพิมาย ที่จังหวัดนครราชสีมา (ศิลปะปาปวน พุทธศตวรรษที่ ๑ สมัยพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๒)

·        ปราสาทพนมรุ้งที่จังหวัดบุรีรัมย์ (พุทธศตวรรษที่ ๑๗ สมัยพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๒)

·        ปราสาทเมืองสิงห์ ที่กาญจนบุรี (พุทธศตวรรษที่ ๑๘)

นอกจากนี้ยังมีโบราณสถานนั้นที่ปรางค์สามยอด ที่ลพบุรี เมืองศรีเทพที่เพชรบูร์และเมืองศรีวัตสะ

ปุระ ที่อำเภอศรีมหาโพธิ์ จังหวัดปราจีนบุรีอีกด้วยอาณาจักรขอมที่เคยยิ่งใหญ่นั้นต่อมาได้เสื่อมอำนาจลงในพุทธศตวรรษที่ ๑๘ โดยชนชาติไทย ซึ่งมีผู้นำคนสำคัญ คือขุนบางกลางหาว เจ้าเมืองบางยาง และขุนผาเมือง เจ้าเมืองราด ได้ทำการร่วมกันยึดอำนาจจากขอมที่เมืองสุดขทัย และทำการปกครองดินแดนบางส่วนของขอมไว้ในที่สุด

สำหรับเหตุการณ์สำคัญของอาณาจักรขอมนั้นมี ดังนี้

พ.ศ. ๑๓๕๕ พระเจ้าชัยวรมันที่ ๒ (พ.ศ. ๑๓๔๕ – ๑๓๙๓) ทรงรวบรวมดินแดนที่เคยเป็นเจนบกและเจนน้ำ สถาปนาอาณาจักรเจนละเป็นอิสรภาพจากราชวงค์ไศเลนทร์ในชวา

พ.ศ. ๑๔๓๒ พระเจ้ายโศวรมันที่ ๑ (พ.ศ. ๑๔๓๒ – ๑๔๔๓ ) ทรงสร้างเมืองยโสธรปุระเป็นเมืองหลวง ต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็นนครธมหรือพระนครหลวงหรือพระนคร

พ.ศ ๑๕๑๖ ได้มีการบูรณะปราสาทตาเหมือนธม ที่อำเภอกาบเชิง จังหวัดสุรินทร์ ซึ่งสร้างมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๒

พ.ศ. ๑๕๘๒ พระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑ (พ.ศ.๑๕๔๕ – ๑๕๙๓ )แห่งราชวงศ์มหิรปุระ ทรงอุปถัมภ์พุทธศาสนา ทรงขยายอำนาจมายังดินแดนลุ่มแม่น้ำพระยาโดยยึดครองดินแดนอาณาจักรทวารวดีไว้ราว พ.ศ.๑๕๘๕ ทรงสร้างปราสาทเขาพระวิหารขึ้นบนภูเขาห่างจากนครหลวงเกือบ ๓๐๐ กิโลเมตร (ปัจจุบันเขาพระวิหารนี้อยู่ในเขตกัมพูชา ใกล้อำเภอกันทรลักษ์ จังหวัดศรีสะเกษ)

พระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑ ทรงสร้างปราสาทหินสระกำแพงใหญ่ ซึ่งปัจจุบันอยู่ในอำเภออุทุมพิสัย จังหวัดศรีสะเกษ หลังจากที่พระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑ สวรรคตลง อาณาจักรขอมโบราณก็อ่อนแอลง พระเจ้าอนิรุท กษัตริย์ของพวกมอญจากพุกาม ได้แผ่อำนาจมาครอบครองดินแดนอีสานปุระไปถึงคอคอดกระ

                พ.ศ . ๑๖๒๓ พระเจ้าสุริยวรมันที่ ๒ ทรงสร้างปราสาทนครวัด และสามารถเอาชนะอาณาจักรจามปา แล้วขยายอิทธิพลมาทา

ดินแดนอิสานปุระ(ปัจจุบันคือภาคตะวันออกเฉียงเหนือของไทย)

พ.ศ.๑๖๕๑ มีการรสร้างปราสาทหินพิมาย เป็นวัดในพระพุทธศาสนาลัทธิมหายาน ศิลปะแบบปาปวน คล้ายกับที่ปราสาทหินนครวัด มีการสลักหินแบบพุทธศาสนานิกายมหายานไว้ด้วย นับเป็นปราสาทหินที่มีขนาดใหญ่โตมาก

พ.ศ. ๑๖๕๕ สมัยพระเจ้ายะโสวรมันที่ ๒ นั้นได้ มีการขยายอาณาเขตไปทางตะวันตกถึงดินแดนอาณาจักรมอญทวาราวดี ดินแดนสุวรรณภูมิในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา และทำการต่อสู้รุกรานพวกจามที่เป็นเพื่อนบ้าน

พ.ศ.๑๗๒๐ อาณาจักรเขมรอ่อนแอลง จึงทำให้พวกจามปาเข้ายึดทำลายเมืองหลวงยโศธรของอาณาจักรขอมได้ ในพุทธศตวรรษที่ ๑๗ พระเจ้าวรมันที่ ๗ ได้ยกกำลังเข้าสู้รบจนมีชัยชนะพวกจาม และสู้รบกับพวกดายเวียด นับเป็นสมัยที่อาณาจักรเขมรได้สร้างความเจริญรุ่งเรืองให้กลับคืนมา พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ทรงสร้างเมืองพระนคร(นครธม) และปราสาทบายนขึ้นแทนเมืองยโศธรที่ถูกพวกจามปาทำลาย

พ.ศ. ๑๗๓๔ พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ กษัตริย์องค์สุดท้ายของเมืองพระนคร ทรงสร้างปราสาทพระขรรค์ขึ้นตั้งอยู่ทางทิศเหนือของพระนครหลวง พระองค์ให้สร้างศิลาจารึกสำคัญไว้ที่ปราสาทนี้ด้วย คือ จารึกปราสาทพระขรรค์ มีข้อความกล่าวถึง พระพุทธรูปชัยพุทธมหานาถจำนวน ๒๓ องค์ ที่พระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ทรงสร้างแล้วส่งพระราชทานไปประดิษฐานตามเมืองต่างๆ เช่น

นครชัยศรี (ศรีวิทยาปุระ) ลพบุรี (ลโวทยะปุระ) สุพรรณบุรี (สุวรรณปุระ) ราชบุรี (ชัยราชปุระ) เพชรบุรี (ศรีชัยวัชรปุระ) และเมืองสิงห์ เป็นต้น

จารึกปราสาทพระขรรค์แห่งนี้ ระบุถึง ที่พักคนเดินทาง (ผู้จาริกแสวงบุญ) ๑๒๑ แห่ง ตั้งอยู่ห่างกันประมาณ ๑๕ กิโลเมตร ตามเส้นทางเดินที่มีอยู่ในอาณาจักรขอม (คล้ายที่พักม้าใช้ส่งหนังสือของจีน) ๕๗ แห่ง คืออยู่บนถนนจากเมืองพระนครหลวงไปราชธานีของราชอาณาจักรจามปา ๑๗ แห่ง อยู่บนถนนจากยโสธรปุระไปปราสาทหินพิมาย(ค้นพบแล้ว ๘ แห่ง) และอีก ๔๕ แห่งบนเส้นทางเดินไปตามเมืองต่างๆ บางแห่งยังหาไม่พบว่าอยู่ที่แห่งใด (เช่นปราสาทตาเมือน อำเภอกาบเชิง จังหวัดสุรินทร์)

จารึกปราสาทพระขรรค์ ได้กล่าวไว้ว่าพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ นั้นทรงให้สร้างสถานพยาบาล ๑๐๒ แห่ง (อโรคยาศาล) ทั่วราชอาณาจักรขอม(ในปัจจุบันมีการค้นพบอโรคยาบาลศาลดังกล่าวแล้วราว ๓๐ แห่ง) สถานพยาบาลดังกล่าวนั้น อยู่ใต้ความดูแลของ พระไภษัชคุรุไพฑรูย์ประภา สำหรับอโรคยาศาลที่ค้นพบในประเทศไทยได้แก่ ปรางค์กู่ที่ จังหวัดชัยภูมิ ปราสาทเมืองเก่าที่ ตำบลโคราช อำเภอสูงเนิน จังหวัดนคราชสีมา ปรางครบุรี อยู่ที่อำเภอครบุรี จังหวัดนครราชสีมา และปราสาทตาเมือนตู๊จ ที่อำเภอกาบเชิง จังหวัดสุรินทร์

เมื่อครั้งขอมมีอำนาจในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยานั้นได้มีการสร้างเมืองพระประแดง เพื่อเป็นเมืองหน้าด่านทางทะเลอยู่ที่ปากน้ำเจ้าพระยา เชื่อว่ามีอายุเป็นพันปี (มีข้อสันนิษฐานว่าพระประแดง นี้มาจากภาษาขอมว่า “บาแดง” แปลว่า คนนำข่าว ทูต หรือ คนเดินหมาย)

                เรื่องนี้ สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายว่า เมืองพระประแดงที่ขอมสร้างขึ้นนั้นตั้งอยู่บริเวณตำบลราษฏร์บูรณะกรุงเทพฯ มิใช่ตรงบริเวณปากลัดในปัจจุบันนี้เพราะสมัยนั้นปากน้ำเจ้าพระยา อยู่แค่ตัวเมืองพระประแดงที่ขอมสร้างเท่านั้น ต่อมาแผ่นดินได้ต่อออกไปจนถึงบริเวณแหลมฟ้าผ่า เมืองสมุทรปราการ จึงทำให้เมืองพระประแดงที่สร้างในสมัยขอมนั้นหมดความสำคัญลงไปและมีการย้ายที่ตั้งไปอยู่เมืองนครเขื่อนขันธ์(คืออำเภอพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการในปัจจุบัน)

ในสมัยอยุธยานั้นสมเด็จพระเจ้าทรงธรรมทรงโปรดให้สร้างเมืองสมุทรปราการเป็นเมืองหน้าด่าน แทนเมืองนครเขื่อนขันธ์ ต่อเมื่อกรุงศรีอยุธยาเสียกรุงครั้งที่ ๒ เมืองพระประแดงนั้นคงกลายเป็นเมืองร้างไปชั่วระยะเวลาหนึ่ง ภายหลังจึงมีการบูรณะขึ้นใหม่เป็นเมืองนครเขื่อนขันธ์ เพื่อให้พวกมอญไปตั้งถิ่นฐานอยู่ในสมัยรัชกาลที่ ๑ เพื่อใช้เป็นด่านป้องกันข้าศึกทางทะเล

ภายหลังรัชกาลของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๘ – ๑๙ นั้น พระพุทธศาสนาและศาสนาพราหมณ์ได้ถูกอิทธิพลของศาสนาฮินดูเข้ามาแทนที่ ครั้นถึงสมัยพระเจ้าอินทรวรมันที่ ๒ อาณาจักรขอมจึงเริ่มเสื่อมอำนาจทางด้านวัฒนธรรมและกำลังทหารลง ทำให้ชนชาติไทยได้เข้ายึดเมืองสุโขทัยจากสบาดโขลญลำพง แล้วตั้งตัวเป็นแคว้นอิสระ

สมัยอยุธยาแผ่นดินพระเจ้าอู่ทอง เมื่อ พ.ศ. ๑๘๙๖ นั้น ขุนหลวงพะงั่วได้นำกองทัพของกรุงศรีอยุธยานำไปโจมตีอาณาจักรขอม และยึดอำนาจไว้เป็นเมืองขึ้นต่อมาปี พ.ศ. ๑๙๓๖ พวกเขมรได้พากันเข็งเมืองจนสมเด็จพระราเมศวร กษัตริย์กรุงศรีอยุธยา องศ์ต่อมานั้นต้องส่งกองทัพไปยึดเมืองพระนครหลวง (อังกอร์ธม) ของอาณาจักรขอมได้

จนถึง พ.ศ. ๑๙๗๔ อาณาจักรขอมเกิดแข็งเมืองอีก สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๓ (เจ้าสามพระยา) ยกทัพไปตีเมืองพระนครหลวงของอาณาจักรขอมได้ เมืองพระนครหลวงของขอมถูกทำลายเสีย จนต้องย้ายเมืองหลวงจากเมืองพระนครหลวงแห่งนี้ไปตั้งอยู่ที่เมืองจตุรพักตร์(ที่ตั้งของกรุงพนมเปญ ปัจจุบัน) และต่อมาได้ย้ายไปตั้งที่ เมืองละแวก (อาณาจักรเขมร)

สมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช พระยาละแวก กษัตริย์แห่งอาณาจักรเขมร ซึ่งชอบถือโอกาสที่จะลอบยกทัพมาโจมตีหัวเมืองของกรุงศรีอยุธยาในขณะไทยที่มีศึกกับพม่า ดังนั้นสมเด็จพระนเรศวรจึงให้ยกทัพไปตีเมืองละแวกของเขมรได้สำเร็จ

ต่อมาสมัยสงครามโลกครั้งที่สอง อาณาจักรเขมรได้เปลี่ยนประเทศเป็นประเทศกัมพูชานั้นตกอยู่ใต้อำนาจของฝรั่งเศส และเกิดสงครามระหว่างเขมรแดงนิยมคอมมิวนิสต์กับเขมรนิยมอเมริกัน สหรัฐอเมริกาได้ส่งทหารมาสู้รบและเครื่องบินมาทิ้งระเบิดทำให้คนตายไปมากครั้นเมื่อสหรัฐอเมริกาถอนกำลังออกจากกัมพูชา พวกเขมรแดงที่ได้รับการสนับสนุนจากจีนและรัสเซียภายใต้การนำของนายพอลพต จึงมีอำนาจครอบแผ่นดินและเกิดการฆ่าล้างเผ่าพันธ์ฝ่ายตรงข้ามทำให้คนตยเป็นจำนวนมากมาย ต่อมาผู้นำในกัมพูชานั้นเกิดการแตกแยกรบพุ่งกันระหว่างเขมรสามฝ่ายต่อมาอีกหลายสิบปี ทำให้มีการทำลายคนเขมรมากมายในที่สุดภายหลังนั้นได้มีการฟื้นฟูบ้านเมืองกลับมาเป็น ประเทศกัมพูชา (เขมร) ประชาธิปไตย