อาณาจักรเจนละ

พุทธศตวรรษที่ ๑๑ – ๑๒

                อาณาจักรเจนละแห่งนี้เป็นอาณาจักรตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของอาณาจักหลินยี่หรือจามปา เดิมนั้นเป็นเมืองที่ขึ้นกับอาณาจักรฟูนัน ต่อมาในราว พ.ศ. ๑๐๙๗  (ค.ศ.๕๕๐ ) พระเจ้าภววรมัน ปฐมกษัตริย์เจนละได้ทำการโค่นอำนาจของพระเจ้ารุทรวรมันกษัตริย์ฟูนน โดยทำการตีเมืองยาธปุระ เมืองหลวงของอาณาจักรฟูนันแตก โดยต่อมาพระเจ้าจิตรเสน ซึ่งเป็นพระอนุชาของพระเจ้าภววรมันนั้น ได้เข้ายึดครองอาณาจักรฟุนันและขึ้นครองราชย์ทรงพระนามว่าพระเจ้ามเหนทรวรมันที่ ๑ ซึ่งได้ทำการขยายอาณาเขตอาณาจักรเจนละออกไปอย้างกว้างขวาง สามารถครอบครองลุ่มแม่น้ำมูลตอนใต้ และลุ่มแม่น้ำโขง และทำการตั้งเมืองเศรษฐปุระ เป็นเมืองหลวง อยู่ที่บริเวณเมืองจำปาศักดิ์ในประเทศลาว

ภูเขา (ภูเขาวัดภู) จีนเรียกว่า ลิง-เคีย-โป-โป (ลิงคปารวตะ) ที่ตั้อยู่ใกล้เมืองเศรษฐปุระราชธานีนั้น ได้มีการสร้างเทวสถานประดิษฐานศิวลุงขนาดใหญ่ขึ้นบนยอดเขา ถวายแด่องค์ภัทรเรศวร ซึ่งเป็นชื่อของพระผู้เป็นเจ้าคือ พระสิวะเพราะมีสิวลึงค์ชื่อ ภัทเรสวร สร้างโดยกษัตริย์แห่งอาณาจักรจามปาในคริสต์ศตวรรษที่๔ตั้งอยู่ที่

ต่อมาพระเจ้าอีศานวรมัน (พ.ศ.๑๑๕๔–๑๑๗๒) โอรสของพระเจ้าจิตรเสน ได้ย้ายเมืองหลวงไปตั้งอยู่ที่เมืองอีศานุปุระ ซึ่งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของเมืองกำปงธม ประมาณ ๓๐ กิโลเมตร ซึ่งมีโบราณสถานศิลปสมโบร์

ระหว่าง พ.ศ.๑๑๗๐ - ๑๒๕๐นั้นอาณาจักรขอมมีกษัตริย์ครองราชย์คือ พระเจ้าภววรมันที่ ๒ พระโอรสของพระเจ้าอีศานวรมันที่ ๒ และพระเจ้าชัยวรมันที่ ๑ โอรสของพระเจ้าภววรมันที่ ๒ เป็นสมัยที่สร้างศิลปะขอมแบบไพรกเมง ขึ้นระหว่าง พ.ศ.๑๑๘๐ – ๑๒๕๐

                สมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๑ นั้น อาณาจักรเจนละได้เกิดการแบ่งแยกออกเป็น พวกเจนละบก (เจนละบน) คืออยู่ลุ่มน้ำโขงตอนใต้ และพวกเจนละน้ำ (เจนละล่าง) อยู่ในดินแดนลาวตอนกลาง ใน พ.ศ. ๑๒๕๐ – ๑๓๕๐ สมัยนี้ได้มีการสร้างศิลปะขอมแบบกำพงพระขึ้น ต่อมาสมัยพระเจ้าสัญชัยพวกเจนละน้ำได้ถูกชวาเข้าตีแตกและมีอำนาจในอาณาจักรแห่งนี้

                เมื่ออาณาจักรขอมนั่นล่มสลาย ในราวคริสต์ศตวรรษที่ ๘ พระเจ้าชัยวรมันที่ ๒ ได้เสด็จมาจากชวาและทำการรวบรวมพวกเจนละทั้งสองกลุ่มประกาศอิสรภาพจากอำนาจครองของชวา และได้สร้างอาณาจักรขอมสมัยเมืองพระนครขึ้น

พระเจ้าชัยวรมันที่ ๒ หรือพระเจ้าปรเมศวร (พ.ศ. ๑๓๔๕ – ๑๓๙๗) ได้ทำการรวบรวมพวกเจนละบกและพวกเจนละน้ำเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน โดยรับเอาลัทธิไศเลนทร์หรือเทวราชาเข้ามาทำการสถาปนาอาณาจักรใหม่ขึ้น โดยทำการสร้างราชธานีขึ้นใหม่หลายแห่งและสร้างปราสาทหินหรือเทวาลัย เป็นการใหญ่ ซึ่งมีเหตุกราณ์ย้ายราชธานีขึ้นหลายครั้ง จนในที่สุดก็ลงตัวสร้างเป็นนครวัดนครธมขึ้น

ด้วยเหตุนี้อาณาจักรขอมในสมัยนี้จึงมีความชำนาญในการสร้างราชธานีขึ้นหลายแห่งและมีการสร้างปราสาทหินที่เป็นศิลปกรรมขอมขึ้นหลายแบบ กล่าวคือ ในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๒ นั้นพระองค์ได้ทำการสร้างเมืองอินทะปุระเป็นราชธานี ขึ้นที่บริเวณใกล้เมืองกำแพงจามสร้างเมืองหริหราลัยหรือร่อลวย เป็นราชธานี สร้างเมืองอมเรนทรปุระ เป็นราชธานีและสร้างเมืองมเหนทรบรรพตหรือพนมกุเลนเป็นราชธานียุคนี้ได้มีการสร้างศิลปะขอมแบบกุเลนขึ้นระหว่าง พ.ศ0 ๑๓๗๐ – ๑๔๒๐

เมื่อสิ้นรัชกาลพระเจ้าชัยวรมันที่ ๒ พระโอรสได้ครองราชย์เป็นกษัตริย์ ทรงพระนามว่าพระเจ้าชัยวรมันที่ ๓ หรือพระเจาชัยวรมันที่ ๓ หรือ พระเจ้าวิษณุโลก ครองราชย์ระหว่าง พ.ศ. ๑๓๙๓ – ๑๕๒๐ สมัยนี้พระองค์ได้กลับมาใช้เมืองหริหราลัยหรือร่อลอย เป็นราชธานีอีกครั้ง

ต่อมาเป็นรัชกาลพระเจ้าอินทรวรมันที่ ๑ หรือ พระเจ้าอิศวรโลก ครองราชย์ระหว่าง พ.ศ. ๑๔๒๐ – ๑๔๓๒ ยุคนี้ได้มีการสร้างศิลปะขอมแบบพระโคขึ้นในช่วง พ.ศ. ๑๔๒๐ – ๑๔๔๐

ในสมัยพระเจ้ายโศวรมันที่ ๑ หรือ พระเจ้าบรมศิวโลก พระโอรสของพระเจ้าอินทรมันที่ ๑ นั้นได้ครองราชย์เป็นกษัตริย์ขอมโบราณ ระหว่าง พ.ศ. ๑๔๓๒ – ๑๔๔๓ นั้น พระองค์ได้สร้างเมืองยโศธรปุระหรือเมืองพระนครแห่งแรกขึ้นที่เขาพนมบาเค็ง เมื่อ พ.ศ. ๑๔๓๖ เมื่อนี้อยู่ทางตอนเหนือทะเลสาปของเมืองเสียมเรียบ ซึ่งคนไทยเรียกว่า เสียมราฐ

การสร้างปราสาทหินบนเขาพนมบาเค็งนั้น เป็นอิทธิพลของศาสนาพราหมณ์หรือฮินดูที่แผ่อิทธิพลเข้ามายังดินแดนแถบนี้โดยสมมติขึ้นเป็นศูนย์กลางของจักรวาลตามความเชื่อนั้นนับเป็นศิลปะขอมแบบบาเค็ง

เมืองยโศธรปุระ ราชธานีแห่งนี้มีกษัตริย์ครองราชย์ต่อมาก็คือ พระเจ้าหรรษงวรมันที่ ๑ หรือพระเจ้ารุทรโลก พระโอรสของพระเจ้ายโศวรมันที่ ๑ ครองราชยระหว่าง พ.ศ. ๑๔๔๓ – ๑๔๕๖ และพระเจ้าอีศานวรมันที่ ๒ หรือพระเจ้าบรมรุทรโลก พระอนุชาของพระเจ้าหรรษวรมันที่ ๑ ครองราชน์ระหว่าง พ.ศ. ๑๔๕๖ – ๑๔๖๘ จึงได้เกิดเหตุกราณ์เปลี่ยนแผ่นดิน

ในที่สุดพระเจ้าชัยวรมันที่ ๔ หรือพระเจ้าบรมศิวบท ซึ่งเป็นน้องเขยของพระเจ้ายโศวรมันที่ ๑ได้ขึ้นครองราชย์เป็นกษัตริย์ของอาณาจักรขอมในระหว่าง พ.ศ. ๑๔๗๑ – ๑๔๘๕ พระองค์ได้สร้างราชธานีขึ้นที่เมืองโฉกการยกยาร์หรือเกาะแกร์ และเมื่อสิ้นรัชกาล พระเจ้ากรรษวรมันที่ ๒ หรือพระเจ้าพรหมโลก พระโอรสขององศ์ได้ครองราชย์ต่อมาระหว่าง พ.ศ ๑๔๘๕ – ๑๔๘๗ ยุคนี้ได้สร้างศิลปะขอมแบบเกาะแกร์ขึ้นระหว่าง พ.ศ. ๑๔๖๙ – ๑๔๙๐

ต่อมาพระเจ้าราเชนทรวรมัน หรือพระเจ้าศิวโลก พระนัดดาของพระเจ้ายโศวรมันที่ ๑ ได้ครองราชย์เป็นกษัตริย์ระหว่าง .ศ. ๑๔๘๗ – ๑๕๑๑ ยุคนี้ได้มีการย้ายราชธานีมาที่เมืองยโศธรปุระ หรือเมืองพระนครแห่งแรก และได้มีการสร้างศิลปขอมแบบแปรรูปขึ้นระหว่าง พ.ศ ๑๕๙๐ - ๕๑๐ เมืองยโศธรปุระ ราชธานีเก่าแก่แห่งนี้ ได้มีกษัตริย์ครองราชย์ต่อมาหลายพระองค์ได้แก่

·        พระเจ้าชัยวรมันที่ ๕ หรือพระบรมวีรโลก ซึ่งเป็นพระนัดดาของพระเจ้าราเชนทรวรมันครองราชย์ พ.ศ. ๑๕๑๑ - ๑๕๔๔ สมัยนี้สร้างศิลปขอมแบบบันท้ายศรี พ.ศ ๑๕๑๐ - ๑๕๕๐ ขึ้น

·        พระเจ้าอุทัยทิตยวรมันที่ท ๑ พระนัดดาของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๕ ครองราชย์ พ.ศ. ๑๕๔๔ ส้ร้างศิลปขอมแบบคลังขึ้น พ.ศ. ๑๕๑๐ - ๑๕๖๐

·        พระเจ้าชัยวีรวรมัน ครองราชย์ พ.ศ. ๑๕๔๕ (สวรรคต พ.ศ. ๑๕๕๓)

·        พระเจ้าชัยสุริยวรมันที่ 1 ครองราชย์ พ.ศ. ๑๕๔๕ - ๑๕๙๓ เดิมนั้นพระองค์ทรงประทับอยู่ที่เขาพระวิหาร ซึ่งตั้งอยู่บนเทือกเขาพนมดงเร็ก ครั้นเมื่อได้ชิงอำนาจจากพระเจ้าชัยวีรวรมันชนะแล้วได้เสด็จมาครองราชย์ที่เมืองพระนคร พ.ศ.  ๑๕๕๓ พระองค์ได้ทำการสถาปนาราชวงศ์ขึ้นใหม่ และสร้างพระราชวังหลวงที่เมืองพระนครและปราสาทพิมานอากาศ ปราสาทเกลียง เป็นยุคที่มีการสร้างศิลปแบบปาปวนขึ้นในระหว่าง พ.ศ. ๑๕๖๐ - ๑๖๓๐

นอกจากอาณาจักรขอมจะเคยมีอำนาจครอบครองดินแดนแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยามาก่อนแล้วโดยมีการตั้งละโว้ปุระหรือเมืองละโว้เป็นราชธานีของอาณาจักรขอมเมืองลพบุรีโดยมีเจ้าผู้ครองนครที่รับอำนาจจากอาณาจักรขอมมาปกครองดูแลแทน ต่อมาภายหลังจึงมีการขยายอำนาจไปยังดินแดนพายัพของประเทศไทย กล่าวคือหัวเมืองฝ่ายเหนือทั้งหมดนั้นเดิมเป็นถิ่นที่อยู่ของชนชาติอ้ายลาวมาก่อน

ครั้นเมื่อพวกขอมมีอำนาจและขยายอาณาจักรเข้ามาครอบครองแดนพายัพ เจ้าผู้ครองเมืองละโว้จึงได้ส่งพระนางจามเทวีพระธิดาขึ้นไปครองเมืองหริภุญชัย (เมืองลำพูน) ซึ่งต่อมาเป็นเมืองลูกหลวงของอาณาจักรขอมเมืองละโว้ พระธิดาเจ้าผู้ครองเมืองละโว้ผู้นี้ไปปกครองพวกลาวทั้งปวงในมณฑลพายัพ ส่วนเมืองหริภุญชัย (เมืองลำพูน)จึงมีฐานะเป็นเมืองลูกหลวงของอาณาจักรขอมเมืองละโว้ ที่ตั้งขึ้นเพื่อให้ดูแลบรรดาเมืองต่างๆ ในดินแดนพายัพ ต่อมาได้ตั้งเมืองนครเขลางค์ (เมืองลำปาง)ขึ้นอีกเมืองหนึ่งและให้ปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือร่วมกัน