4  พระบรมธาตุ

ตำนานที่มาโดยละเอียด สถานที่ศักดิ์สิทธิ์อายุกว่าพันปี

พระบรมธาตุไชยา   สุราษฎร์ธานี

โดย สำนักงานนิตยสารเทียนชัย

พระบรมธาตุไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี

                พระบรมธาตุซึ่งประดิษฐานอยู่ ณ วัดพระธาตุไชยาในตำบลเวียง อำเภอพุมเรียง เมืองไชยาเก่า พระบรมธาตุสร้างมาตั้งแต่ครั้งสมัยโบราณนับได้กว่าพันปี ตามหลักฐานศิลาจารึกพระพุทธรูป  ต่าง ๆ

                ไม่ทราบว่าใครเป็นผู้สร้างเพราะไม่มีการบันทึกไว้ถึงจะมีการซ่อมแซมเมื่อองค์พระบรมธาตุชำรุดทรุดโทรมก็ไม่ได้มีการจารึกให้รู้ไว้เป็นหลักฐาน ครั้งล่วงมาเป็นเวลานาน ชนชั้นหลังไม่สามารถจดจำบันทึกการเริ่มต้นเพื่อชนรุ่นต่อ ๆ ไป

                การสร้างพระบรมธาตุถึงจะเป็นองค์พระธาตุไม่ใหญ่โตนักอยู่ในตำบลที่ห่างไกลจากตัวเมือง แต่เมื่อดูศิลปของช่างโบราณที่สร้างขึ้นอย่างวิจิตร ประณีตสวยงามมาก คงเป็นเจ้าผู้ครองนครในสมัยนั้นที่มีบารมีกำลังไพร่พล พาหนะมากมาย จึงสร้างอย่างมั่นคงแข็งแรง

                ความสามารถของช่างโบราณที่ทำพระเจดีย์ ไม่ได้ใช้ปูนเป็นบายสอผูกอิฐเลย เขาใช้ป่นอิฐให้ละเอียดใส่ไปตามช่องระหว่างแผ่นอิฐอย่างใช้ปูน แต่อิฐก็แข็งตัวได้ดี ในที่หมิ่น ๆ ไม่หลุดและเคลื่อนได้ง่าย ๆ ถึงตอนแรกจะใช้ของเหนียว ๆ เจือปน แต่กาลเวลาล่วงเลยมานานของเหนียวหมดอายุลงแต่ไม่ว่าตรงที่ใดถึงจะมีรากไม้ขึ้นเบียดเบียนทำให้แตก ก็ไม่ค่อยมีอันตรายเท่าใดการใช้บายสอทำยากมากแต่ก็ทนดีกว่าปูน อิฐที่ใช้เผาไฟมีความคงทน ภายหลังเมื่อมีการซ่อมแซมใช้อิฐใหม่เข้าไปแต่ก็ผุพังอิฐเดิมยังมั่นคงอยู่ในสภาพดี

                วิธีก่อองค์พระบรมธาตุ จะเอาอิฐเข้าก่อปรับถูรอยเหลี่ยมให้เท่ากัน และนำเอาศิลามาใช้แทนอิฐในที่สำคัญ ๆ เช่น วงกรอบ ซุ้มประตูและยอด เป็นต้น ที่รอยต่อของศิลาต่อศิลายังใช้ศิลาเป็นแกนอีกด้วย การทำลวดลายไม่ได้ใช้พอกหรือปั้นปูนเลย หรือการปั้นลายในขณะดินเปียกแล้วเผา การสลักลวดลายสลักลงในอิฐเมื่อก่ออิฐเสร็จเป็นรูปร่าง จากนั้นก็ขัดทั่วทั้งองค์ แล้วลงรักปิดทองปัจจุบันยังมีร่องรอยของรักและทองติดอยู่กับอิฐหลายแห่ง

                รูปลักษณะของพระธาตุ

                องค์พระธาตุเท่าที่วัดได้สูงจากฐานใต้ดินถึงยอดสุด 24 เมตร ความกว้างของฐาน 13 เมตร ยาว 18 เมตร ตอนต่อจากพื้นขึ้นไปถึงองค์หอระฆังลดชั้นมีหน้าบันหน้ามุข และมีบราลีทุก ๆ ชั้น แต่บราลีมักทำเป็นรูปเจดีย์เล็กๆ ตลอดทรวดทรงของเจดีย์ที่บรรจุพระบรมธาตุองค์นี้ คนทั่วไปต่างชมว่าพระบรมธาตุนี้สวยงามวิจิตรกว่าที่อื่น ถึงจะเป็นเจดีย์ที่ไม่สูงใหญ่แต่ก็มีลวดลายลดหลั่นชั้นเชิงชดช้อย

                กำแพงพระระเบียงเป็นรูป4 เหลี่ยมจัตุรัส กว้าง 19 วา ต่อมาเป็นกำแพงชั้นนอกยาว 50 วา กว้าง 27 วา สูง 3 ศอก ตามระเบียงประดิษฐานพระพุทธรูปศิลา ล้อมรอบพระบรมธาตุส่วนมากชำรุดนับได้ 180 องค์ พระพุทธรูปเหล่านี้ชาวบ้านเรียกว่า พระเวียน

                ฐานเจดีย์ระหว่างพระเวียนเดิมโบราณเคยปูด้วยอิฐหน้าวัว ปัจจุบันยังเหลืออยู่บางส่วนเจดีย์เล็กส่วนมากยอดพังเสียหายหมดทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ มีวิหารเรียกว่าวิหารปาก ก็หักพังเหลือแต่พระพุทธรูปศิลาแดง ปางสะดุ้งมารหน้าตักกว้าง 7 ศอก

                ส่วนวิหารต่าง ๆ มี

                วิหารทางทิศตะวันออก เรียกว่า วิหารหลวง อยู่ในเขตระเบียงมีพระพุทธรูปใหญ่ ขนาดหน้าตักกว้าง 4 ศอก หลายองค์ทั้งพระพุทธรูปขนาดใหญ่และย่อม

                นอกกำแพงชั้นนอกทิศตะวันออกเฉียงเหนือ มีโบสถ์ พรหมณ์ มีพระพุทธรูปต่าง ๆ ของพระโพธิสัตว์ พระอิศวรปัจจุบันได้นำมาเก็บไว้ที่กรุงเทพฯ

                ทิศตะวันตกของพระบรมธาตุ มีพระอุโบสถ ติดต่ออกไปจากกำแพงระเบียง

                องค์พระธาตุไชยา เป็นเจดีย์สมัยศรีวิชัย สร้างตามลัทธิมหายาน ประมาณปี พ.ศ.1300 สมัยอาณาจักรศรีวิชัยเรืองอำนาจ แผ่ปกครองตั้งแต่เมืองไชยา จนตลอดแหลมมาลายู องค์พระบรมธาตุตั้งอยู่ระหว่างพระอุโบสถกับพระวิหารหลวง มีระเบียงคดล้อมรอบทั้ง 4 ด้าน ตรงฐานพระบรมธาตุขุดเป็นสระกว้างประมาณ 50 ซม. ลึกประมาณ 60-70 ซม. จนมองเห็นฐานเดิม การสร้างด้วยอิฐโบกปูน

                ก่อนที่จะทำการบูรณะในสมัยพระชยาภิวัฒน์ (หนู ติสฺโส) ฐานของพระบรมธาตุจมอยู่ต่ำกว่าพื้นดิน จะมีน้ำขังอยู่โดยรอบฐานตลอดทั้งปี

                บางปีหน้าแล้งน้ำแห้งจะมีตาน้ำผุผุดขึ้นมา ชาวบ้านแตกตื่นพากันมาตักน้ำไปรักษาโรคภัยไข้เจ็บต่าง ๆ เพราะถือว่าเป็นน้ำทิพย์อันศักดิ์สิทธิ์ ต่อมาทางวัดเกรงว่าน้ำจะซึมมากัดเซาะฐานพระบรมธาตุอาจได้รับความเสียหาย จึงเอาปูนซีเมนต์ปิดตาน้ำนั้นเสีย

                องค์พระบรมธาตุเจดีย์ไชยาเป็นรูปทรงสี่เหลี่ยมจัตุรมุขย่อมุม มุขด้านหน้า ทางทิศตะวันออกเปิด มีบันไดขึ้นไปด้านในมีพระพุทธรูปภายในเจดีย์ เมื่อเข้าไปด้านในจะเห็นองค์เจดีย์กลวง มุขทั้งสามด้านทึบหมด

                ผนังอิฐที่ก่อขึ้นไปแบบไม่สอ เรียงลดหลั่นขึ้นไปจนถึงยอดเจดีย์ ที่มุมฐานของพระบรมธาตุ มีเจดีย์ทิศหรือเจดีย์บริวารตั้งซ้อนอยู่

                หลังคาทำเป็นสามชั้นลดหลั่นกันขึ้นไป ในแต่ละชั้นประดับวงโค้งขนาดเล็กและสถูปจำลอง 24 องค์

                เหนือขึ้นไปเป็นส่วนยอดเดิมหักชำรุดพังลงมาหมด การซ่อมแปลงใหม่ในรัชกาลที่ 5 ได้ขยายยอดให้สูงขึ้นกว่าเดิม เริ่มที่คอระฆังทำเป็นดอกบัวขนาดใหญ่ องค์ระฆังเป็นรูป 8 เหลี่ยมเหนือถัดขึ้นไปเป็นบัลลังก์บัวกลุ่ม และปลียอดตามลำดับ

                เฉพาะที่ปลียอดเดิมหุ้มด้วยเงิน เหนือปลียอดขึ้นไปประดับด้วยทองคำปรุ 3 ชั้น ฉัตรนี้ของเดิมหุ้มด้วยทองคำหนัก 82 บาท 3 สลึง แต่ได้ถูกคนร้ายลักลอบเอาไป ทางวัดจัดทำขึ้นมาใหม่เมื่อ พ.ศ. 2481 เป็นทองวิทยาศาสตร์ขึ้นประดิษฐานแทน ปัจจุบันได้ทำฉัตรทองคำขึ้นประดิษฐานแทนของเก่าแล้ว

                ลวดลายที่ปะดับเจดีย์ที่ซุ้มจรนำหรือซุ้มวงโค้งรูปเกือกม้า (กุฑุ) ประดับอยู่ส่วนบนหลังคาของพระบรมธาตุสลับกับรูปสถูปจำลอง ของเดิมสลักในแผ่นอิฐเป็นรูปหน้าคน มีลายรูปมังกรหรือหน้ากาลประดับ

                การบูรณะพระบรมธาตุเจดีย์ครั้งใหญ่ในรัชกาลที่ 5 มีการซ่อมแปลงซุ้มด้วยปูนปั้น ลวดลายที่ปรากฏในปัจจุบันเป็นของใหม่ผสมของเก่า พระยาธนกิจรักษาได้พรรณนาถึงลักษณะเจดีย์พระบรมธาตุ ไว้ในหมายเหตุการณ์เสด็จพระราชดำเนินเลียบมณฑลปักษ์ใต้ รัชกาลที่ 6 พ.ศ. 2458 ไว้ดังนี้

                พระธาตุองค์นี้เป็นเจดีย์ย่อมกว่าที่เมืองนครศรีธรรมราช และฐานอยู่ต่ำกว่าพื้นดิน เป็นฐานสี่เหลี่ยมมีน้ำขังอยู่รอบฐานแต่ก่ออิฐถือปูนไว้เป็นเขื่อนกั้นไว้โดยรอบบนฐานมีซุ้มปั้นลาย ซุ้มด้านหน้ามีพระพุทธรูปแลตราแผ่นดินรัชกาลที่ 5 ด้านหลังเป็นเทพประนมด้านข้างเป็นช้าง 3 เศียรและนกยูง มีรูปสิงห์รูปเหรา รูปผีเสื้อ ดูลายเก่าทับลายใหม่ปนกัน ตอนบนเป็นพระเจดีย์กลม ยอดปลีหุ้มทองคำ มีฉัตร 3 ชั้น

                เจดีย์พระบรมธาตุไชยา ตั้งอยู่กลางลานล้อมรอบด้วยระเบียบคด ที่มุมลานมีเจดีย์รายรวม 4 องค์ พื้นลานเจดีย์ระหว่างเจดีย์ถึงวิหารคด เดิมโบราณปูด้วยอิฐหน้าวัว การซ่อมแซมในรัชกาลที่ 5 ได้เปลี่ยนเป็นกระเบื้องซีเมนต์ ปัจจุบันได้เปลี่ยนมาเป็นกระเบื้องดินเผา

                พระวิหารคด

                พระระเบียงหรือวิหารคด รอบเจดีย์พระบรมธาตุไชยา มีแปลนเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส กว้างยาวด้านละ 39 เมตร สูง 4 เมตร ภายในระเบียงประดิษฐานพระพุทธรูปสกุลช่างไชยา ขนาดและปางต่าง ๆ รวมทั้งสิ้น 180 องค์ มีพระเจดีย์ หอระฆัง และมณฑปภายในวิหารคด ที่ภายในประดิษฐานรูปปั้นทองเหลืองของพระไชยาภิวัฒน์ (หนู ติสฺโส) ผู้บูรณปฏิสังขรณ์เจดีย์พระบรมธาตุไชยา ในสมัยรัชกาลที่ 5

                พระวิหารหลวง

                พระวิหารหลวง ตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกขององค์เจดีย์พระบรมธาตุไชยา สร้างยื่นล้ำเข้าไปในพระวิหารคด ภายในพระวิหารหลวงมีพระรูปน้อยใหญ่ประดิษฐานอยู่หลายองค์ ด้านหลังพระวิหารหลวงด้านตะวันตก  เดิมเป็นห้องลับแล สำหรับนมัสการพระบรมธาตุ ปัจจุบันใช้เป็นพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ ประจำจังหวัดสุราษฏร์ธานี (วัดพระบรมธาตุไชยา) สำหรับแสดงโบราณวัตถุต่าง ๆ แล้วยังใช้เป็นสถานที่บำเพ็ญกุศลและประชุมคณะสงฆ์

                พระอุโบสถ

                พระอุโบสถตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกขององค์พระบรมธาตุไชยาอยู่นอกกำแพงวิหารคด สันนิษฐานว่าสร้างใน พ.ศ. 1330 สมัยอาณาจักรศรีวิชัย เขตพันธสีมากว้าง 13.15 เมตร ยาว 18.80 เมตร แต่เดิมมีใบพันธสีมาใบเดียว เรียงรายรอบพระอุโบสถ จนถึง พ.ศ. 1800 พระพุทธศาสนาลัทธิเถรวาทแบบลังกาได้แผ่เข้ามา พระสงฆ์ลังกาได้ทำพิธีผูกพันธสีมาซ้ำในอุโบสถที่เดิมอีกครั้งหนึ่ง เพื่อให้พุทธศาสนามีความบริสุทธิ์มั่นคง และสมบูรณ์ยิ่งขึ้น ใบพัทธสีมาจึงปักเป็นคู่แฝดโดยมากมักจะเป็นพระอารามหลวง ด้วยเหตุนี้วัดพระบรมธาตุไชยา จึงมีใบพัทธสีมา 2 ใบ ภายในพระอุโบสถมีพระประธานเป็นพระพุทธรูปศิลาทรายแดง ปางมารวิชัยสมัยอยุธยา

                พระอุโบสถหันหน้าไปทางทิศตะวันตก ซึ่งผิดกับพระอุโบสถทั่วไป ที่นิยมหันหน้าไปทางทิศตะวันออกทั้งนี้อาจเป็นเพาะเมื่อกราบไหวพระประธานในโบสถ์แล้วก็กราบไหว้พระบรมสารีริกธาตุที่บรรจุในพระบรมธาตุเจดีย์ด้านหลังไปพร้อม ๆ กัน

                พระพุทธรูปศิลาทรายแดง 3 องค์

                พระพุทธรูปศิลาทรายแดง 3 องค์ ประดิษฐานอยู่กลางแจ้ง บนลานภายในกำแพงแก้ว ด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ สร้างในสมัยอยุธยา โดยฝีมือสกุลช่างไชยา อาสน์ที่นั่งเป็นของใหม่เพื่อยกให้พระพุทธรูปสูงขึ้น สันนิษฐานว่าบริเวณที่ตั้งพระพุทธรูปศิลาทรายแดง เดิมเป็นวิหาร แต่เมื่อกาลเวลาผ่านไปก็ชำรุดทรุดโทรมหรือจากภัยสงคราหรือภัยธรรมชาติ จนปัจจุบันไม่มีวิหารหลงเหลืออยู่อีกแล้ว นอกจากพระพุทธรูปศิลาทรายแดง 3 องค์ เศียรหักไป 2 องค์ จนกระทั่งท่านเจ้าคุณพระชยาภิวัฒน์ (หนู) กับพระวินัยธรรมยวด สุริโย ได้บูรณะพระพุทธรูปทั้ง 3 จนเสร็จสมบูรณ์ เมื่อ พ.ศ. 2478 ดังที่เห็นในปัจจุบัน

                รูปปั้นหล่อ พระชยาภิวัฒน์ (หนู ติสฺโส)

                พระราชทินนามเต็มว่า “พระชยาภิวัฒน์ สุภัทรสังฆปาโมกข์” เป็นชาวบางมะเดื่อ ตำบลบางมะเดื่อ อำเภอพุนพิน (แม่น้ำพุมดวง) สุราษฎร์ธานี เคยแสดงตลกหลวงหน้าพระที่นั่งในสมัยพระพุทธเจ้าหลวง ได้อุปสมบทเมื่อายุ 20 ปีบริบูรณ์

                ท่าได้ปกครองคณะสงฆ์ในจังหวัดสุราษฎร์ธานี ให้มีความเป็นระเบียบเรียบร้อย ผลงานที่เป็นคุณประโยชน์ต่อพระพุทธศาสนาคือ การบูรณปฏิสังขรณ์พระบรมธาตุเจดีย์ไชยา และเสนาสนะของวัดจนสำเร็จเรียบร้อยในสมัยรัชกาลที่ 5 รวมเวลาบูรณะ 14 ปี

                เมื่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสมณฑลภาคใต้ นมัสการพระบรมธาตุไชยา ทรงโปรดให้พระชยาภิวัฒน์เจริญชัยมงคลคาถา ทรงถวายน้ำมนต์ที่ฝ่าพระหัตถ์ และปะพรมน้ำพระพุทธมนต์แก่ลูกเสือป่า ท่านได้ดำรงตำแหน่งเจ้าคณะจังหวัดสุราษฎร์ธานี เป็นเวลา 40 ปี จนถึง พ.ศ. 2473 จึงลาออกจากตำแหน่งเจ้าคณะจังหวัด เพราะชราภาพ และถึงแก่มรณภาพเมื่อวันที่ 3 กรกฎาคม พ.ศ. 2475 รวมอายุได้ 86 ปี พรรษา 66

                เหลือแต่คุณงามความดีที่เป็นที่เคารพสักการะของชาวสุราษฎร์ธานี จึงมีการหล่อรูปเหมือนทองเหลืองของท่าน พระชยาภิวัฒน์ (หนู ติสฺโส) ประดิษฐานอยู่ในมณฑปวิหารคด เพื่อเป็นที่สักการบูชาของอนุชนรุ่นหลังสืบไป