4  พระบรมธาตุ

ตำนานที่มาโดยละเอียด สถานที่ศักดิ์สิทธิ์อายุกว่าพันปี

พระธาตุพนม  นครพนม

โดย สำนักงานนิตยสารเทียนชัย

รูปทรงลักษณะขององค์พระธาตุพนม

                จากการขุดค้นหลักฐานหลังจากองค์พระธาตุพนมล้มลง เมื่อ พ.ศ. 2518-2519 พบหลักฐานอย่างแน่ชัดว่า องค์พระธาตุพนมนั้นได้สร้างทับกันมาอย่างสลับซับซ้อน รูปทรงที่จัดว่าสร้างในช่วงแรกนั้น น่าจะเป็นตรงกลางเรือนธาตุชั้นใน และเรือนธาตุชั้นนอก (ชั้นที่ 1 และ ชั้นที่ 2) สันนิษฐานว่าน่าจะสร้างราว พ.ศ. 1200

                ลักษณะการสร้างด้วยอิฐสุกไม่ขัดสอดิน กำแพงก่อนหนามากมีทางเข้าทางด้านทิศตะวันออก กรอบใช้แบบประตูหิน ช่องประตูมีขนาดกว้าง 1.16 เมตร สูง 2.33 เมตร มีรางโสมสูตรหินฝังออกทางด้านทิศเหนือ

               จากรูปแบบแผนผังการก่อสร้างภายในเคยใช้เป็นเทวสถานมาก่อน ในช่วงที่อารยธรรมขอมเรืองอำนาจแผ่ขยายอำนาจอารยะธรรมสถาปัตยกรรมทั้งแดนสุวรรณภูมิและล้านช้าง มีสถาปัตยกรรมที่แสดงถึงความเรืองอำนาจขอมอยู่ทั่วไป

                สิ่งก่อสร้างที่สร้างร่วมสมัยกับทวาลัยนี้ก็มีปราสาทภูมิโพน ในจังหวัดสุรินทร์ที่ใกล้เคียงกันมาก มีการสร้างอิฐที่คล้ายคลึงกันไม่มีการขัดอิฐเหมือนกับการพัฒนาการสถาปัตยกรรมของเขมรรุ่น ต่อมา อาคารอิฐพระธาตุพนมเป็นแบบเขาร่องเดือยง่าย ๆ ไม่มีการเข้าเดือยแบบบากของปราสาทภูมิโพน ถ้าพิจารณารูปแบบของการพัฒนาการช่าง กรอบประตูหินของเทวาลัยอิฐน่าจะสร้างมาก่อน แต่มีความล้าหลังทางการช่างในสภาพท้องถิ่นถึงแม้ว่าจะอยู่ในช่วงยุคเดียวกัน

                รูปทรงที่สร้างในยุคสองสมัยแรก เป็นเรือนอิฐที่สร้างทับเทวาลัยอิฐ ในช่วงแรกฐานเรือนธาตุทั้งสองชั้นขององค์พระธาตุที่รองรับยอดอยู่ภายนอก มีแผนผังรูปจัตุรัสกว้างยาวด้านละ 16 เมตร สูงจากระดับลานประทักษิณขึ้นไปจรดขอบบัวคว่ำชั้นแรก 8 เมตร ต่อจากนั้นจึงเป็นเรือนธาตุชั้นที่สองสูงขึ้นไป 12 เมตร

                ลักษณะของการใช้เชิงบัวคว่ำมาเสริมต่อเรือนอาคารทั้งสองขนาดให้เข้ากันนี้ อาจจะเป็นการดัดแปลงให้อาคารเดิมที่มีมาก่อนต่อยอดทรงรุ้งครั้งแรกสุด กลายเป็นรูปทรงเจดีย์ในคติ รสนิยมในสมัยประวัติศาสตร์ยุคล้านช้าง

                การออกแบบทรงอาคารในส่วนเรือนธาตุนั้น จะถือระบบแกนอย่างเคร่งครัด โดยการใช้แกนด้านทิศตะวันออกกับตะวันตกเป็นแกนประธานหลัก ถึงแม้นแผนผังอาคารจะเป็นรูปจัตุรัสก็ตาม สถาปนิกจะออกแบบรูปด้านอาคารในลักษณะของโครงสร้างใหญ่เหมือนกันหมดทุกด้าน เว้นแต่โครงสร้างแผงภาพสลักอิฐแต่ละด้านที่ใช้แบบลายสลักแตกต่างกันไปตามคติที่กำหนด

                ตรงกลางจะมีซุ้มประตูซุ้มวงเดือนอยู่กลางทุกด้านทั้ง 4 ด้าน ถัดออกมาทั้งสองข้างจะเป็นแถบลายสลักสลับกับเสากลมหัวเม็ดจำนวน 3 ต้น ท้ายสุดเป็นแผงภาพขนาบทั้งสองข้าง

                ซุ้มประตูของเรือนธาตุชั้นล่าง จะมีแถบลายทางดิ่งกับเสากลมรับปลายซุ้มข้างละต้นยอดจั่วหรือซุ้มวงเดือนจะแนบชิดติดผนัง ส่วนวงโค้งสี่หยิบของตัวซุ้มจะไปหนุนออกมาจากระนาบของผนัง ปลายวงโค้งจะขมวดเป็นกันหอยกลม ในตำแหน่งที่ปลายวงโค้งจรดกับปลายขมวดนั้นจะสลักรูปสิงห์ประดับไว้คู่หนึ่งหันหน้าเข้าหากัน

                ส่วนในตำแหน่งของช่อประตูจะวางรูปเป็นกรอบดัดจากริ้วแถบลายเข้ามา เนื้อที่ส่วนที่เหลือจะจัดคล้ายประตูจริง มีอกเลาเป็นสันกลาง กลางอกเลาจะใช้ลายรูปขนมเปียกปูน วางห่างกันเป็นระยะ ๆ ส่วนเนื้อที่ตำแหน่งบานประตูจะสลักลายเต็มทั้งสองข้าง

                การวางตำแหน่งโครงภาพทั้งหมดจะถูกกำหนดจากความเชื่อในสมัยโบราณภาพในซุ้มจรนำในตำแหน่งกึ่งกลางด้านจะเป็นรูปเทพประจำทิศตามคติศาสนาพราหมณ์รูปในด้านทิศตะวันออก เชื่อกันว่าเป็นรูปพระอินทร์ ภายในซุ้มนี้ได้ถูกปูนโบกทับไปแล้ว รูปในซุ้มจะนำด้านทิศตะวันตกตรงข้ามเป็นรูปพระวรุณทรงหงส์ ในหมู่พราหมณ์และเทวดา ด้านทิศเหนือเป็นรูปพระนารายณ์ทรงสุบรรณ (ครุฑ) และทางด้านทิศใต้เป็นรูปพระยมทรงมหิงสาในหมู่เข้าเฝ้า นอกจากรูปเทพประธานภายในซุ้มหน้าบัณยังมีตัวประกอบอื่น ๆ ตามประเพณีนิยม เช่น เทวดาเหาะ พราหมณ์เทพเข้าเฝ้าฯ เป็นต้น

                ลักษณะของลายสลักภาพในผนังแต่ละด้านจะมีระเบียง ลักษณะคล้ายคลึงกัน โดยจะใช้รูปฤาษีนั่งชันเข่าพนมมือเป็นขอบภาพ บน-ล่างของผนังทุกด้าน

                องค์ประกอบสำคัญของแผนภาพในแต่ละแผงก็จะใช้ตัวรูปสำคัญอยู่ในตำแหน่งส่วนบน และส่วนล่างของแผงภาพ แล้วอาศัยลวดลายก้านขดทั้งแผงเป็นฉากของท้องเรื่อง องค์ประกอบทั้งหมดประสานกันเข้าด้วยกันอย่างกลมกลืน โดยที่มีการกำหนดรูปและทิศทางของแผงภาพในแต่ละด้านไว้อย่างแน่นอน ตัวรูปภาพลายสลักแต่ละด้านจึงมีรายละเอียดในส่วนดังกล่าวแตกต่างกันไป

                แผงภาพด้านซ้าย (ทิศใต้) ของรูปทางด้านทิศตะวันออกตัวรูปด้านบนจะทรงม้าตัวรูปด้านล่างจะทรงช้าง ระเบียบการทรงช้างทรงม้าของแผงภาพด้านขวา (ทิศเหนือ) จะสลับระเบียบกันแต่จะหันหน้าเข้าหาแกนกลางด้วยกัน

                ระเบียบการทรงช้างทรงม้า ของตัวรูปในแผงภาพด้วยทิศเหนือ ก็เป็นระเบียบเดียวกันกับทางทิศตะวันออก แต่ทิศทางของตัวรูปและสัตว์พาหนะจะหันหน้าทางเดียวกันมาทางทิศตะวันออกซึ่งก็มีระเบียบเดียวกันกับระเบียบขององค์ประกอบแผงภาพด้านทิศใต้ และหันหน้ามาทางทิศตะวันออกด้วย

                ระเบียบขององค์ประกอบในแผงภาพด้านทิศตะวันตก ก็ใช้ระเบียบเดียวกันกับผนังด้านอื่น ๆ แต่จะหันทิศทางของตัวรูปไปทางทิศเหนือต่อเนื่องกับทิศทางของตัวรูปในทิศนั้นเข้าหาแกนตะวันออกทั้งหมด

                ระเบียบที่ต่อเนื่องในลักษณะไขว้ทะแยงซึ่งทยอยไล่กันมาสู่แกนทิศตะวันออกพร้อมกันนั้น เกิดจากระเบียบง่าย ๆ ที่ประสานกัน คือ จะเป็นระบบไขว้ทะแยงสลับตำแหน่งของตัวรูปในแผงภาพแต่ละด้านทิศทางของตัวรูปจะมีแบบที่หันหน้าเข้าหากันและแบบที่ไล่ไปในทิศทางเดียวกันและทิศทางของตัวรูปทั้งหมดจะมุ่งเข้าหาแกนตะวันออก แต่จะยึดทิศเหนือเป็นแนวร่วมที่สำคัญกว่าทางด้านทิศใต้ซึ่งอาจจะเนื่องมาจากคติทักษิณาวรรคก็เป็นได้

                ต่อขึ้นไปเป็นเรือนธาตุชั้นที่สองนั้น ลดชั้นเข้าไปจากองค์ธาตุเรือนธาตุชั้นล่าง แต่ก็ใช้ระเบียบเดียวกัน แผงภาพผนังด้านตะวันออกส่วนทิศเหนือ และแผงภาพผนังด้านทิศเหนือส่วนตะวันออก ก็ยังเป็นภาพสลักบายอิฐเดิมอยู่เป็นตัวรูปค่อนข้างใหญ่ประมาณหนึ่งในสามของเนื้อหาโดยมีกลุ่มลายเป็นพื้นฉากหลังทั้งหมด

                ภาพสลักลายทั้งหมดของผนังเรือนธาตุทั้งสองชั้น สลักบนผนังอิฐสุก องค์ประกอบบางส่วนที่นูนมากก็เตรียมเป็นเค้าโครงมาแต่ต้น เช่น เสากลมและสันลายบางส่วน เทคนิคการก่อสร้างแบบนี้ เป็นการขัดอิฐให้เรียบคมทุกส่วน แล้วจึงนำมาก่อให้ชิดผิวเสมอให้สนิทกัน โดยการใช้สอดินบาง ๆ เป็นตัวสาน

                ความนูนของภาพลายสลักอิฐจากผิวในนั้นอย่างน้อยตั้งแต่นิ้วครึ่งถึงสองนิ้วขึ้นไป ฝีมือการสลักลายทำได้ดีมาก เข้าใจธรรมชาติของอิฐที่มักจะเปราะแตกง่ายในระหว่างการสลัก เข้าใจว่าคงจะใช้น้ำหล่อในขณะสลัก ในขณะเดียวกันรายละเอียดของตัวลายต่าง ๆ จะเดินเส้นขอบทั้งหมด และปลายลวดลายจะขมวดเพื่อที่จะแก้ปัญหามิให้ขอบลายแตกไปได้ง่าย ๆ

                รูปลักษณ์ของการก่อสร้าง เรือนอิฐแบบนิยมใช้กันมากในสถาปัตยกรรมสกุลช่างขอม และเทคนิคการก่อสร้างแบบนี้ สกุลช่างจามในอินโดจีนก็นิยมใช้ด้วย

                ส่วนแบบของซุ้มประตูทิศนั้น ไม่มีในศิลปะขอม มีพบแต่งานสถาปัตยกรรมจาม ที่ชอบสลักลายสิงห์ประดับอยู่ที่ชายซุ้มมากกว่าสิงห์ของขอม ในขณะที่พวกเสากลมและแถบภาพสลักลายประดับผนังพื้น จะเป็นระเบียบที่ได้รับอิทธิพลมาจากงานสถาปัตยกรรมจามด้วยเช่นกัน

               ถึงแม้ว่าแบบของเสากลม จะค่อนมาทางสถาปัตยกรรมของทวารวดีอยู่มาก ก็เป็นไปได้ว่าแบบส่วนท้องถิ่นได้รับอิทธิพลอยู่ร่วมสมัยกับทวารวดี ในกลุ่มใบเสมาภาพชาดกเมืองฟ้าแดดกาฬสินธุ์ รุ่นภาพพระนางพิมพาพิลาป ซึ่งมีอายุอยู่ราว พ.ศ. 1400

                อีกประการหนึ่ง ระเบียบของการสลักลายลงบนแถบท้องไม้เชิงผนัง ก็เป็นระเบียบในงานสถาปัตยกรรมจามอีก เช่น งานสถาปัตยกรรมจามในรุ่นปี พ.ศ.1418 ในกลุ่มดงเดืองเมืองควงนาม ภาคกลางของเวียตนาม แต่ระเบียบแบบนี้ก็ใช้ในงานสถาปัตยกรรมสมัยก่อนพระนคร อาทิเช่น ปราสาทภูมิ ปราสาทที่กำพงธม แบบกำพงพระ อายุอยู่ในปี พ.ศ. 1249 แต่ลายดอกสี่กลีบมีใบดอกรองรับในแถบลายของพระธาตุพนมนี้ เป็นลายแบบเก่าที่ไม่เคยใช้ในงานศิลปกรรมของขอมและจามโดยตรงที่มีลักษณะลาย (มิใช่ระเบียบ) ใกล้เคียงที่สุดนั้น อาทิเช่น ลายดอกสีกลีบประจำยามของฐานศิวะลึงค์ ศิลปะจามแบบมิเซินอีก 1 ราวปี พ.ศ. 1250 ลงมา

                ในลักษณะของระเบียบและแบบของลวดลายสลักตามแผงภาพทุกด้านนั้นก็ไม่ใช่ลายแบบขอมแต่มีเค้าโครงของจามมากกว่าโดยเฉพาะอย่างยิ่งตัวรูปคนที่ทรงม้าหรือทรงช้างนั้น ภาพจะเหมือนพระราชาหัวหน้าเผ่าของชุมชนพื้นเมืองแถบนั้นหน้าตาพื้น ๆ อย่างคนพื้นเมือง ไม่ใส่เสื้อเปลือยอกตามแบบประเพณี คนในแถบเมืองร้อนโดยทั่วไป มิได้ทรงเครื่องอาภรณ์อลังการ แต่จะเห็นประเพณีการรับวัฒนธรรมแบบอินเดียของชนชั้นสูงของสังคมที่ข้าราชบริพารจะต้องอัญเชิญเครื่องสูงตามเสด็จไปด้วย

                ถ้าตัดยอดเจดีย์ทรงรุ้งและเชิงบัวคว่ำออกไปแล้วรูปทรงลักษณะของทรงอาคาร ในช่วงนี้คือรูปทรงที่ซ้อนกันของเรือนธาตุที่ปรากฏในสถาปัตยกรรมของขอมและจามในช่วงระหว่าง พ.ศ. 1250-1420

                ฉะนั้นรูปแบบเรือนธาตุอังคารช่วงที่สองในสมัยแรกของพระธาตุพนมนี้ สัญนิษฐานว่าคงสร้างในระหว่าง พ.ศ. 1300-1400 อันเป็นระยะที่อาณาจักรจามกำลังเจริญรุ่งเรืองอยู่ในภาคกลางของอินโดจีน และขอมกำลังเริ่มสร้างอาณาจักรใหม่ ในสมัยของพระเจ้าชัยวรมันที่ 1 (พ.ศ. 1345-1393) ซึ่งงานสถาปัตยกรรมขอมที่พนมกุเลนในช่วงนั้นได้รับอิทธิพลจามมาก (บางทีอาจใช้ช่างจามสร้างก็เป็นได้) เช่น ปราสาทดำไรกราบ ซึ่งมีเค้าโครงแบบเดียวกันกับพระธาตุพนมในช่วงนั้น

                นอกจากกรุงเทพในลัทธิพราหมณ์ของศาสนาฮินดูตามหน้าบันประตูทิศแล้วการอ่านภาพเรื่องราวต่าง ๆ ของแฝงภาพยากมาก เพราะเป็นแบบแผนที่เน้นระเบียบของแบบในเรื่องเดียวกันคือการออกล่าสัตว์ในป่าใหญ่ของพระราชา จะมีสัตว์จำพวกต่าง ๆ อาทิ เนื้อทราย  กวาง  หมู่ป่า  ฯลฯ  ต้องคุมอาวุธอยู่ในลวดลายในขบวนเสด็จของท้าวพญาทุกแผงภาพ ส่วนตัวรูปในแผงภาพชั้นเรือนธาตุชั้นที่สองนั้น อาจจะเป็นรูปยักษ์เฝ้าองค์พระธาตุตามคติอินเดียก็ได้

                เมื่อนำหลักฐานทางประวัติศาสตร์ศิลปะ สถาปัตยกรรมมาเทียบกับในตำนานพระธาตุพนมแล้ว จะเห็นว่ามีอายุต่างกันมาก ความในตำนานไม่ใช่อายุจริงทางประวัติศาสตร์

                ส่วนมากเป็นเรื่องเล่าขาน แต่งเรื่องตามเจตนาเพื่อสร้างเงื่อนไขการสืบสานพระศาสนาตามคติพื้นเมืองในขณะนั้น และผู้แต่งตำนานพระธาตุก็ได้เห็นพระธาตุพนมอย่างติดตา จึงนำภาพไปจิตนาการผูกเป็นเรื่องขึ้นแม้แต่รายละเอียดของตัวรูปที่เข้าใจว่าเป็นยักษ์นั้น ก็ผูกให้เป็นรูปเทวดาผู้มีส่วนสลักภาพทั้งหมดได้ นับว่าผู้แต่ง (พระยาศรีไชยชมพู ในสมัยเจ้าสุริยวงศา) มีจิตนาการสูงมาก งานแต่งตำนานอุรังคธาตุ ถือเป็นงานศิลปกรรมที่ทรงคุณค่ามาก

                รูปทรงขององค์พระธาตุในช่วงประวัติศาสตร์ ไม่สามารถแจกแจงในลักษณะของการพัฒนาเป็นขั้นตอนได้เพราะการพัฒนาขององค์พระธาตุพนมเป็นช่วง ๆ รูปสุดท้ายของการพัฒนาการ คือผลงานของสร้างเจดีย์ต่อยอดเป็นทรงเสร็จสมบูรณ์ ในสมัยเจ้าราชครูหลวงโพนสะเม็กนี้เอง

                การต่อชั้นบัวคว่ำระหว่างเรือนธาตุทั้งสองจะมีมาก่อนหน้าหรือไม่ก็ตาม การนำทรงเจดีย์แบบหลวง ในส่วนยอดของพระธาตุหลวงเวียงจันทน์ มาสวมให้เข้ากับรูปทรงเดิมขององค์พระธาตุพนม จนลงตัวเป็นเจดีย์องค์ใหม่แนวศิลปะสถาปัตยกรรมล้านช้างของลาวอีสานนั้น จัดว่าเป็นพฤติกรรมในชั้นสูง ที่วางรากฐานให้แก่สถาปัตยกรรมแบบไทยอีสานในเวลาต่อมา

                มาถึงยุคประวัติศาสตร์สมัยใหม่ รูปทรงองค์พระธาตุพนมที่เราเห็นจนติดตามอยู่ในทุกวันนี้ เป็นรูปแบบการบูรณปฏิสังขรณ์ สร้างเสริมในสมัยพระครูวิโรจน์รัตโนบล ท่านทำการถากถางรกพงให้สะอาด ทำนุบำรุงองค์พระธาตุให้มั่นคงถาวร ท่านพระครูเป็นช่างมีฝีมือมีจินตนาการประดับใส่อาภรณ์องค์พระธาตุได้สวยงาม ตกแต่งประดับด้วยกระจกสีเป็นดอกดวงในส่วนยอดและแถบลายหน้ากระดานผนังเรือนธาตุทั้ง 4 ด้าน

                ท่านพยายามอนุรักษ์ลายสลักเก่าขอบแผงภาพของเรือนธาตุชั้นที่ 2 หรือลายสลักในส่วนบานประตูใต้ซุ้มหน้าบัณ บางครั้งพยายามที่จะนำปูนที่โบกทับออก

                แม้แต่การปฏิสังขรณ์ครั้งสุดท้ายในสมัยหลวงวิจิตรวาทการ พ.ศ. 2483-2484 ก็เว้นอาคารส่วนนี้ไว้เพื่อเป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรม ได้มีการต่อยอดหุ้มยอดเดิมขึ้นไปอีก 10 เมตร รูปทรงเปรียวชะลูดเสียดฟ้า เพื่อมุ่งสร้างเอกลักษณ์ใหม่ทั้งทางสถาปัตยกรรมวัฒนธรรมและการเมืองให้วัฒนาถาวรต่อไป จนเป็นแบบอย่างที่มีอิทธิพลต่อพระธาตุเรณู พระธาตุท่าอุเทน พระธาตุเชิงชุม ให้มีแบบอย่างที่คล้ายคลึงกัน